Ons Erfdeel. Jaargang 29

Jacht op de jager

‘Bandijk’ is de benaming voor een rivierdijk die ook bij de hoogste waterstand in staat moet zijn het water te keren. Bandijk is de titel van de vierde roman van Wim Hazeu, die zich afspeelt in het aan de Waal gelegen dorpje Wijnderen, waarvoor het bestaande Herwijnen (bijna een anagram) model heeft gestaan, wat in de roman ook met geografische bijzonderheden wordt aangegeven.

Bandijk is een boek dat past in de lijn van Hazeu's eerdere werk, met zijn mengsel van fictie en documentatie, vol verwijzingen naar de literatuur, zich soms op de grens van het essay bewegend. Bovendien is het een roman die met vaart geschreven is en ook bij herlezing van begin tot einde boeit.

Hoofdpersoon is Tulp, een samensteller van tv- en videoprogramma's, die zich in een dijkhuisje in Wijnderen heeft gevestigd en die om zijn gewoonte steeds notities te maken van zijn dorpsgenoten de bijnaam Den Schrijver heeft gekregen. De bijnaam is raak. Tulp wordt beheerst door wat de fundamentele aandrift van schrijverschap is: de behoefte om de werkelijkheid -zichzelf inbegrepen - te doorgronden, verschijnselen eruit te interpreteren. Als zoeker naar de waarheid verdiept hij zich in Spinoza, speurend naar verbindingen die hem inzicht kunnen geven. Zijn documentatiedrift is zijn middel om op de gebeurtenissen vat te krijgen. Den Schrijver is, net als de hoofdpersonen in de voorgaande romans van Hazeu, iemand die onrecht en geweld wil bestrijden door er de mechanismen van bloot te leggen, waarbij zijn strijdmiddel de op feitenmateriaal gebaseerde documentaire is. De opvallende eenheid in de kenmerken van hoofdpersoon en boek, is de artistieke kracht van deze roman.

Den Schrijver wordt door verschillende zaken in beslag genomen. Hij werkt aan een documentaire die de jacht moet ontmaskeren als een vorm van oorlog tegen de natuur, die slechts met drogredenen verdedigd wordt. Dan houdt hem de scheiding bezig, die hem wordt opgedrongen door zijn in de ban van een modieus onafhankelijkheidsgevoel geraakte vrouw. Verder zet een Engelse ex-oorlogsvlieger hem op het spoor van een landwachter, die in 1943 twee bemanningsleden van een neergeschoten bommenwerper heeft doodgeschoten. Tenslotte voelt hij zich, zonder er actief aan deel te nemen, betrokken bij een actie van dorpsbewoners tegen de plannen van Rijkswaterstaat om de rivierdijken fors te verhogen, waarvoor bomen gerooid moeten worden, huizen gesloopt en landschap aangetast.

De obsessie van oorlog en gerechtigheid was het thema van Hazeu's roman Duitse honden bijten (1972). Onderzoek naar de mechanismen van de oorlog en aantasting van het milieu verbonden zich in Een duif boven Parijs (1978). En het Praag van Hazeu's eerste roman, De helm van aarde (1970), komt ook in Bandijk ter sprake; zelfs de titel van het debuut komt via een woordassociatie een keer in het boek voor.

De thematiek van de roman is dus gecompliceerd en in een vrij korte roman is dat alleen vol te houden door consequent te vertellen vanuit het personage in wie al deze lijnen samenkomen, in casu de hoofdpersoon. Waar Hazeu een enkele keer dit perspectief nodeloos loslaat, bijvoorbeeld aan het begin van het 7e hoofdstuk, verraadt zich dan ook een zwakke stee. Dat neemt niet weg dat het boek goed in elkaar zit. De compositie doet op het gezicht merkwaardig aan. De roman begint met een kort ‘Tus-

[p. 439]

senspel’, waarna een ‘Voorspel’ het grootste deel van het boek vormt, en enkele bladzijden ‘Finale’ het afsluiten.

Het ‘Tussenspel’ blijkt inderdaad een intermezzo, waarin Den Schrijver de consequentie trekt uit zijn protest tegen dijkverhoging en blijmoedig zijn huisje vol water ziet lopen. Daarna worden in het ‘Voorspel’ de gebeurtenissen van het voorafgaande jaar verteld, waarbij verschillende lijnen vervlochten raken. Den Schrijvers obsessie van de dood krijgt voeding door het verhaal van de piloot over de raids op Duitsland. De landwachter wiens identiteit hij achterhaalt, blijkt een coryfee in de jagerswereld te zijn en zo kunnen beide acties van Tulp elkaar beïnvloeden. Lijkt zijn jacht op de jager succes te hebben, hij moet machteloos toezien als de destructieve machines van Rijkswaterstaat op de dijk verschijnen, wat hij ervaart als een oorlogshandeling, een optreden van nieuwe landwachters, dat een van zijn vrienden het leven kost.

Deze thematiek is actueel en belangwekkend. Maar het belangrijkste is, dat de roman, gesteund door zijn compositie, een zeer overtuigend beeld geeft van een innerlijke ontwikkelingsgang, waarin Den Schrijver vooral een waarheid over zichzelf ontdekt.

Het persoonlijk echec van Den Schrijver geslaagde actie tekent zich al af in het feit dat hij wel de naam van de oorlogsmisdadiger ontdekt, maar dat de vrouw die hem verliet (‘de vrouw in de stad’) en ‘de vrouw in het geel’, een dorpsgenote die hem fascineert, maar een droombeeld blijft, naamloos zijn. Hun anonimiteit lijkt daardoor symbolisch. De werkelijke ontknoping van het verhaal komt in de ‘Finale’, als tenslotte de laatste verbinding wordt gelegd en de verhaallijn van het mislukte huwelijk die van de ‘geslaagde’ jacht op de jager kruist. Bijzonderheden blijven hier onvermeld, omdat ze een zeker verrassingselement in de roman vormen (al moet gezegd

Wim Hazeu (^o1940). (Foto Hans Vermeulen).

worden, dat het essentiële detail helaas wat in de lucht blijft hangen), maar de hoofdzaak is dat de man zijn vrouw niet gekend blijkt te hebben, wat het mogelijk maakt zich los te maken, van die vrouw en van de dijk, die hem in de ban hielden (zo krijgt de titel meer dan één betekenislaag). Hij besluit naar zijn geliefde stad Praag te reizen, want zijn huis in Wijnderen wordt gesloopt.

Van acties zal hij verder afzien. Hij heeft de kern van de zaak gezien. Schuld en het delgen van schuld heeft hij nagejaagd om iets van zichzelf terug te vinden. Het heeft zijn motieven vertroebeld en daarom moet hij afscheid van Wijnderen nemen.

Bandijk is van de vier romans die Hazeu tot nu toe schreef, zeker de beste, omdat de geëngageerde thematiek zonder dat ze gerelativeerd hoeft te worden, zich sterker dan te voren verbindt met een innerlijke ontwikkeling in de hoofdpersoon, en omdat dit door de vormgeving van het verhaal ondersteund wordt.

Jan van der Vegt

wim hazeu, Bandijk, Nijgh & Van Ditmar, 's-Gravenhage, 1985, 148 p.