Ons Erfdeel. Jaargang 29

K.L. Poll en zijn idolen

De ondertitel van Anna, Polls nieuwste werk, roept oude tekstvormen in herinnering: ‘een tragisch gedicht in drie bedrijven’. Aan tragedies of toneel in verzen doet de tekst als geheel overigens minder denken dan aan een stemmenspel, archaïserend als De betoverde bruidsnacht, Hamelinks mysteriespel voor stemmen. De strofische bouw en vele regels verwijzen inderdaad naar de wereld van het gedicht en naar dichters als Nijhoff, maar ook worden we verwezen naar het proza van o.a. de Bijbel. De drie bedrijven zijn onderverdeeld; tussen de (wisselende aantallen) delen van 3 × 6 regels (waarvan de eerste en de zesde steeds rijmen) vinden we ook nog ‘liederen’, in oude en in moderner trant. ‘Anna's bomenlied’ heeft bovendien het karakter van een sprookje, en wordt dan ook aan kinderen verteld. Waarom worden er zoveel teksttypen geactualiseerd? Er gebeurt eigenlijk niets mee; ze zíjn er, simpel aanwezig, in het verhaal van een ‘ik’ over Anna. Anna is ‘een vrouw. Het doelwit van mijn wil’. Zij is een vrouwenfiguur, dè vrouw dus; de ik geeft haar haar naam: ‘Ik noem haar Anna’.

Het verhaal begint als in het aards paradijs. ‘De geest waaiert uit. Wij reizen af naar morgen (...) Een slang wacht (...), nog niet verdreven’. Het reisgezelschap bestaat uit twee mannen (de ik en de oudere, vaderlijke begeleider) en een vrouw, Anna (‘Ik zou niet weten wie anders nog’). Anna wil een klaaglied aanheffen, ‘een requiem voor het verlaten paradijs’, maar ‘Nee, zeg ik, niet zo, wij zijn nog niet begonnen / Verstoor niet het onbenoemde’. In plaats van het klaaglied komt een ‘naamlied’, voor Anna, voor een nieuw paradijs ‘dat er nog niet was / de tegenpool van het verlangen / naar doublures van onszelf’. Met dit lied geeft de ik het woord ‘aan iemand die ik nog niet ken (...) Zij kan beginnen (..) Zullen wij weer besluiten tot een god? Zullen wij iets vragen, wensen? (..) Anna, zeg ik u, (..) komt over het water naar het land. Laat haar maar even begaan (..) Vergeet u zelf, geef het water, het land en de steden aan haar (..) Offer uw reserve, verdwijn uit uw eigen beeld’.

Een feministisch begin? De ik heeft het er moeilijk mee: ‘De reis gaat door, al kan ik niet meer zien met wie (..) Ik dwaal. Ik weet het niet. Ik houd het maar op drie’. De verhouding tussen de drie is niet ideaal. Anna zegt tegen de ik: ‘Ik walg van je’, hij over haar: ‘Ik weet zo zeker niet wat ik met haar moet doen / Ik denk ook niet dat daarvoor vaste regels zijn / Ik houd van Anna, maar ik weet niet wie ik ben’. Als Anna zegt: ‘Ik wil geen sprookjes. Ik wil mij niet vergissen / / in wat mij overkomt. Ik ben zelf de natuur / (..) Daar vind ik niet de troost, de nieuwe moed, voor mijn verterend vuur’ keert ook de begeleider zich tegen haar in een ‘Vermanend lied’: ‘Hoe kun je, Anna, / zo ondoordacht en bitter spreken?’. Maar later, in de ‘Ballade van de vroege

[p. 434]

morgen’ tracht hij haar in de gedaante van een Pierrot te troosten: ‘Ach, kijk naar mij, Anna / en wen aan de misère / La vie, ma chère Anna / c'est d'une beauté sévère’. Als hij in ditzelfde lied zingt: ‘Die man heeft jou geschapen / Hij denkt dat hij dat kan / dat hij God na kan apen / / Dat is je ware niet / dat is jezelf verlengen’ trekt de ik zich dat aan: ‘Ik hoorde wat hij zong, ik zag hoe hij mij zag / Was dat mijn beschermer? Mijn zorgzame vader?’.

In het tweede bedrijf maant de ik: ‘Let op. Het kan nog anders gaan dan het zal gaan (..) In Anna leeft verzet (..) Niets staat bij voorbaat vast. Wel dat zij eens. Niet dat zij hier en nu. (..) Waarheen brengt zij ons? Wat is het doel van de reis? / Ik vraag het haar. Ze zegt: ‘Dat weet ik nu nog niet / Ik heb mij niet bedacht. Het zal geschreven staan / in wat mij overkomt, in wat ik zie en hoor’. Als Anna ziet dat na iedere voetstap een fragment zichtbaar wordt ‘als bij een oud fresco’ zingt zij een loflied op een onbekende, in wiens aanwezigheid zij (en iedere man en vrouw) leeft en sterft.

In het derde bedrijf hoopt de ik (ten derde male? Zie het vluchtend kwikstaartje en de Friese boerderij) op een plaats die ‘ons huis, ons eindpunt moge zijn’. Niet zo Anna: ‘Zo is zij niet bedoeld’. De begeleider verlaat haar, onder het zingen van het Ekemalied, waarin hij de vader van de opstandige dochter prijst. Ook de ik neemt afscheid: ‘Zij keek mij na. Zij bleef mij tot het laatst toe vreemd / Ik weet, ook achteraf, niet wat zij verwachtte’. Anna vraagt om hulp, en verdwijnt voorgoed op een kermis, op weg omhoog naar een motorrijder-koorddanser. De laatste woorden komen, con sordino, van de begeleider: ‘La vie, ma chère Anna / c'est d'une beauté sévère’.

Ik en begeleider zijn getuige, blijven dus achter, terwijl Anna (als Van Speyk?) de lucht ingaat. In deze recreatie van het evangelie volgens Eva krijgt Anna dan

K.L. Poll (^o1927).

ook geen kans geschiedenis of geschriften te wijzigen. Zij zit gevangen in het verhaal van de ik, die het woord niet afgeeft, die in ‘de codificatie van vandaag’ en gisteren het verlangen naar doublures van zichzelf niet los kan laten, uit angst voor het verhaal van een ander, waarin hij zijn eigen beeld moet vergeten, het doelwit van zijn wil moet laten begaan. ‘Le social et le moi sont les deux idoles’ luidt het motto van het gedicht. ‘Ik houd het maar op drie’ zegt de ik aarzelend, maar kennelijk is de derde niet gegeven, want wat blijft is de ik (de man) en de begeleider (de wet, het sociale). Vader, zoon en God misschien, de vrouw in geen geval. Een tragisch gedicht - voor zijn schepper.

Ineke Bulte

k.l. poll, Anna, Meulenhoff, Amsterdam, 1985, 38 p.