Ons Erfdeel. Jaargang 29

De lezer als alibi

In één van de betere gedichten uit zijn vorige bundel, Almanak (1982), vergeleek Hugo Claus zichzelf met Constantijn Huygens, wiens rijmkunst hij omschreef als ‘een rijkelijk gelijm,/ een verstand vol floralia/ met als gezond pendant: ‘faecalia’. Dit soort geaardheid, zo voegde hij eraan toe, kan leiden tot versregels als: ‘Over de heuvels rijst de maan.’/ of: ‘Tussen de keutels drijft de zwaan’. In zijn nieuwste bundel, Alibi, omschrijft Claus de geliefde in soortgelijke bewoordingen: zij is ‘als de heuvels van Carmel’, maar wordt ook aangesproken als ‘mijn manke ree, mijn mannequin met diarree’ (p. 15). Het is duidelijk dat de auteur zijn belangstelling voor het fenomeen van de ontlasting niet verloren heeft: een koe staat ‘te schijten in de mist’ (p. 26), een toneelspeler staat ‘tegen het Belfort te pissen’ (p. 20), een bed wordt bescheten (p. 66), enz.

Tegenover deze ‘goorste woorden uit het woordenboek’ (p.26) staan in dezelfde bundel tal van grote woorden die lang niet alle in het woordenboek te vinden zijn: hemoglobine, autogeen, neuronen, monade, pseudopode, synapsen, enz. Dit zijn niet de woorden van de gezonde pendant, maar de pedante begrippen van het zogenaamde verstand. Claus' poëzie oscilleert tussen beide. In het slotgedicht heet het: ‘Mijn verzen neuken niet klassiek,/ zij brabbelen ordinair of brallen al te nobel.’ (p. 81). Nu valt het met dat nobele karakter wel mee. Vele van de grote woorden die ik citeerde, staan in een uitermate ironische context en helpen de pretenties van de menselijke geest ondergraven. Dit blijkt bijzonder duidelijk uit de uitvoerigste cyclus van de bundel, Nu nog.

De cyclus bestaat in feite uit twee reeksen citaten. In de eerste reeks van vierregelige verzen staat de erotiek centraal, geïnspireerd op een Sanskritisch gedicht, waarin een dichter zich het genot herinnert van zijn liefdesavontuur met een prinses. In de cursief gedrukte tweede reeks wordt, nu eens afstandelijk, dan weer schamper, commentaar geleverd op de eerste. De vader van het microscopisch onderzoek Antonie van Leeuwenhoek en de fysioloog Albert Policard worden uitspraken in de mond gelegd, maar zoals de auteur vermeldt, zijn verscheidene commentaren ontleend aan het werk van Paul Valéry. Claus citeert enkele Franse wendingen uit het gedicht Le cimetière marin (p. 68; in de Pléiade-uitgave Oeuvres I, p. 151) en de aforismenbundel Tel Quel (p.73; Oeuvres II, p. 588). Ook een zin als: ‘Veel meer dan het onbekende/moet je het bekende vrezen.’ (p. 66) gaat terug op Valéry: ‘Je crains le connu

[p. 426]

plus que l'inconnu.’ (II, p. 585), terwijl de volledige commentaar: ‘Wat je niet goed waarneemt/is verraderlijker/dan een verkeerde redenering.’ (p. 71) een vrijwel letterlijke vertaling is: ‘Un fait mal observé est plus perfide qu'un mauvais raisonnement.’ (II, p. 621). Tegenover het vervoerende, erotische zintuigelijke avontuur met het Oosterse meisje dat de metafysica veracht (p. 51), staat de koele beschouwing van het analytische Westerse vernuft.

Vanaf het einde van de jaren zestig heeft Claus zijn eigen positie in toenemende mate verduidelijkt aan de hand van expliciete verwijzingen naar bepaalde figuren en thema's uit de Westerse filosofische traditie. Enkele van zijn voortreffelijkste en boeiendste gedichten uit deze periode hebben betrekking op het probleem van de kennis. Ik denk hier o.m. aan het lange gedicht Tot zijn klerk en aan verschillende verzen uit de cyclus Zijn nota's bij ‘Genesis I,I’ opgenomen in de bundel Heer Everzwijn (1970). Dit geld ook voor enkele van de beste gedichten uit Alibi, zoals Voor de poort en Stele I en IV.

De cyclus Stele (d.i. gedenksteen) kan men lezen als de concrete uitwerking van én de kritische commentaar op een gedachte uit Tel Quel. Valéry zag de literatuur in de eerste plaats als een geestesoefening. De taak van de schrijver bestond er volgens hem in voor elk probleem, waarmee de menselijke geest geconfronteerd wordt, een gedenkteken op te richten: ‘Construire un petit monument à chacune de ses difficultés. Un petit temple à chaque question. Sa Stèle, à chaque énigme.’ (II, p. 570). Stele I (p. 43) vertrekt van de tegengestelde gedachte, nl. van de onmogelijkheid om spoorloos te verdwijnen:

Alhoewel verstrooid en uiteindelijk vernietigd door rede
blijven zij toch in leven, die momenten die je rangschikt
tot zoiets als een bestaan.
Hoezeer je wilt vergeten en verliezen, het is te veel gevraagd,
een onbestaan, rare sporen blijven over.

Nu heeft de mens zich, volgens Claus, niet beperkt tot het optrekken van enkele kleine gebouwen, maar heeft hij talloze enorme ‘drakentempels’ geconstrueerd. De vraag of deze relicten uit het verleden de mens behulpzaam kunnen zijn, wordt ontkennend beantwoord: de kennis die in de loop der eeuwen verzameld werd, en die elke mens zich steeds opnieuw dient eigen te maken, wil hij niet voor dom versleten worden, bedreigt hem, verduistert zijn kijk op de dingen, tempert zijn levensvreugde, enz.: ‘Vanuit de hoek waar het kind met ezelsoren staat / weeft het verleden zijn rag en verduistert de dag.’

Stele IV (p.46) staat stevig ingeschreven in de traditie van de Westerse filosofie en refereert indirect aan de aloude strijd tussen empirisme en rationalisme, waarneming en abstractie, zien en denken. Claus' positie lag steeds dichter in de buurt van de zintuiglijke waarneming als middel tot kennis. In Stele IV wordt de waarde van het zien betwijfeld:

Ik hoor je zeggen: ‘Ik wil niets erkennen tenzij op het gezag van mijn ogen.’
Maar ogen falen,
elke dag bewasemt grijzer die gretige lens die gericht blijft
op het slagveld, op zoveel schoongeweld.

Vervolgens rekent de dichter af met de andere stroming, vertegenwoordigd door Leibniz, aan wiens leer van de vensterloze monaden en de geprestabiliseerde harmonie herinnerd wordt; daartegenover wordt dan weer Giambattista Vico geplaatst:

Leibniz zegt dat de simpele dingen geen ramen hebben
die naar elkaar kijken, maar er slechts zijn voor de anderen
want dat er ergens éénheid is
al was het maar in het oog van God. Lijkt mij niks.
Geef mij maar Vico die zegt dat wij door een forse
onwetendheid, in una corpolentissima fantasia
doen alsof. En aldus de dingen doen en maken.

[p. 427]

Ik ga hier niet in op de willekeurige wijze waarop Claus bepaalde elementen uit het werk van beide filosofen samenbrengt -, en waardoor, zoals wel vaker in zijn poëzie, de mededeling nodeloos verduisterd wordt. Het Italiaanse citaat is ontleend aan Vico's Principj di Scienza Nuova (G. Einaudi, Torino, 1976, p. 136, par. 376). Tegenover de traditionele filosofische opties plaatst Claus de poëtische metafysica van Vico, die stelt dat de mens zich slechts kan beroepen op een ‘robusta ignoranza’. Volgens Vico vallen schepping en kennisverwerving samen en alleen door vanuit een totaal lichamelijke, materiële (corpolentissima) verbeelding (fantasia) dingen te maken, kan de mens kennis veroveren.

Het centrale gedicht van de bundel, voor de poort (pp. 29-30), behandelt het thema van de eenheid. Samenhang, evenwicht of regelmaat ontbreken, zowel in de dichter en de ‘vormen als vermoedens’ die hij creëert, als in de wereld en de (omgang met de) ‘evennaaste’. Er is geen eenheid, alleen ‘Tweespalt voor een poort / is wat je hoort’. Maar misschien mag de mogelijkheid om eenheid te ervaren toch niet helemaal uitgesloten worden, zoals in de slotstrofe gesuggereerd wordt:

Misschien is er alleen maar zij, de trouwe.
Zij is niet rouwig om de dingen, zij verbeeldt
en zij is de aarde. Vanachter haar raam kijkt zij
naar de geslagen rug, de verbeten schouders,
de schandpaal van de man. De tijd van de man,
wijn en azijn, is haar tijd niet. Dat kijken van haar
is de tijd van de aarde. Zij, de trouwe, wacht
(...)

In de geslagen man met schandpaal, wijn en azijn herkent men gemakkelijk Christus. Zoals ook elders in zijn werk plaatst Claus tegenover de God van het dualistische christendom de primitieve moedergodin, die vereenzelvigd wordt met de aarde als eenheidscheppend

Hugo Claus (^o1929). (Foto A. Vandeghinste).

oerbeginsel. Claus' eenheidsbegrip en -verlangen hebben niets te maken met Leibniz' hemelse eenheid in het oog van God-de-Vader, maar alles met de relatie die kan bestaan tussen de mens en de levengevende, verbeeldende Aardemoedergodin.

Het slotgedicht van de bundel (p. 81) maakt duidelijk dat deze eenheid tot stand wordt gebracht door de lichamelijke verbeelding, de gepersonifieerde poëzie. In dit Envoi stuurt de dichter zijn verzen de wereld in, maar uiteraard zij die ‘twaalf lezers / en een snurkende recensent’ slechts een alibi:

Ga nu, verzen, op jullie lichte voeten,
jullie hebben niet hard getrapt op oude aarde
waar de graven lachen als zij hun gasten zien,
het ene lijk gestapeld op het andere.
Ga nu en wankel naar haar
die ik niet ken.

Het rijk van de moeder is niet het hoge rijk van het verstand, maar het aardse rijk van de gematerialiseerde verbeelding, het lichamelijke en de ‘gezond(e) pendant: faecalia’. Die samenhang wordt helder in het licht gesteld in volgend ordinair brabbelend vers uit de cyclus Logboek (p.39):

Het lichaam, anders niets.
Alleen het lichaam met genen en klieren
gebiedt.
Als er zoiets als een ziel bestaat
in een autonome staat
autogeen aan mijn karkas gelast
dan is het hooguit het lijf
van mijn moeder in mij
die gestaag over mijn dromen plast.

G. Wildemeersch

hugo claus, Alibi, De Bezige Bij, Amsterdam, 1985, 84 p.