Ons Erfdeel. Jaargang 29

A.L. Sötemann over poëzie

De beste inleiding tot de lectuur van A.L. Sötemanns verzamelde beschouwingen Over poetica en poëzie, verschenen bij gelegenheid van zijn afscheid als hoogleraar in de ‘nieuwere Nederlandse letterkunde’ aan de Rijksuniversiteit te Utrecht, is te vinden in de uitgave zelf.

W.J. van den Akker en G.J. Dorleijn, die het boek hebben samengesteld, wijzen al onmiddellijk op het grote belang van Sötemanns werk. Een aantal van de hier bijeengebrachte artikelen behoort inmiddels ‘tot de canon van het wetenschappelijk onderzoek op het gebied van de moderne Nederlandse letterkunde. De verzameling laat zich alleen al hierdoor rechtvaardigen dat een ieder nu de beschikking heeft over deze, verspreid gepubliceerde, studies. [...] Met name in de artikelen over poetica ziet men de auteur aan het werk: hij zoekt, vindt, herneemt eerder geformuleerde inzichten, breidt andere uit en zoekt verder. Voorts treft men in deze stukken belangwekkende voorstellen aan voor een literair-historische benadering en beschrijving van de moderne literatuur. Uit alle opstellen tenslotte spreekt een enthousiasme en liefde voor wat de “grote” dichters van de laatste honderd jaar tot stand hebben gebracht.’

Het begrip poetica dat men bij herhaling in Sötemanns beschouwingen tegenkomt, laat zich definiëren als het geheel van opvattingen van een auteur, of van een groep auteurs, over literatuur, blijkend uit uitspraken gedaan in en buiten het literaire werk. Meer in het bijzonder: het complex van opvattingen over het ontstaan, het wezen, het doel en de middelen van de poëzie.

Het onderzoek, door Sötemann verricht naar de poëzieopvattingen van Nijhoff, Kouwe-

[p. 424]

naar, Polet, Boutens, Van de Woestijne, Kloos en anderen, biedt serieuze mogelijkheden voor

de geschiedschrijving van de Nederlandse poëzie van de laatste honderd jaar in internationaal perspectief. In het artikel ‘Poetics and periods in literary history, a first draft’, enkele jaren geleden voor het eerst gepubliceerd in een huldebundel voor Leonard Forster - Sötemann is een van de weinige letterkundigen onder de neerlandici die zich niet binnen de grenzen van land en taal hebben opgesloten - lezen we over het vertrekpunt van de poëticale studies uit het hier besproken boek: ‘A number of years ago I was struck by the fact that the Dutch poet Martinus Nijhoff (1894-1953) and his younger colleague Gerrit Kouwenaar (b. 1923) held very similar, if not identical views on the genesis, nature and means and ends of poetry, in spite of the widely different character of their work. [...] there is a reasonably welldefined coherent complex of insights into the nature and function of poetry that can be called an objective or symbolist tradition in western literature since about 1850, allowing for reasonable individual variations of course. The general degree of resemblance is fundamental and by far surpasses the number of dissimilarities.’ Tegelijkertijd echter, zegt Sötemann heeft Kouwenaars eigenlijke werk - de gedichten zelf - geruime tijd veel gemeen gehad met de poëzie van zijn generatiegenoot Sybren Polet, een dichter die zich zelf, gezien door hem gedane uitspraken in een geheel andere poëticale traditie plaatst. Zo komt Sötemann ertoe buiten het begrip poetica, dat uitzicht lijkt te bieden op een zekere continuïteit in de literatuurgeschiedenis, op een voortgaand proces van elkaar opvolgende conventies en conventiecomplexen en op een daarmee samenhangende periodisering, ook nog een ander verschijnsel te signaleren: het ‘literaire klimaat’ of de ‘periodestijl’, een in belangrijke mate stilistisch bepaalde affiniteit tussen contemporaine auteurs, die aan de dag treedt òndanks hun diver genties in poeticaal opzicht.’ Sötemanns opvatting is het dan ook, dat men met behulp van de door hem globaal beschreven poëticale stromingen - hij noemt er vier, waarover zo dadelijk meer - èn in samenhang met de te onderscheiden periodestijlen, tot literair-historische generalisaties kan komen die ‘voldoende specifiek zijn om relevant te blijven zonder anderzijds tot verbrokkeling en vergruizing van het beeld te leiden.’ Een mooi voorbeeld hiervan leveren de jaren dertig van deze eeuw, waar een verzakelijking van het taalgebruik optreedt bij auteurs die - als Bloem, Nijhoff, Du Perron, Bordewijk en Van Schendel - zeer uiteenlopende poetica's huldigen.

Het is te hopen dat Sötemanns voorstel voor een literair-historische beschrijving van de Nederlandse poëzie sinds 1880 te eniger tijd gerealiseerd zal worden. Daarvoor is onder andere nodig, dat er met betrekking tot de poëzieopvatting van een aantal belangrijke auteurs (Gorter, Slauerhoff en anderen) nader onderzoek wordt gedaan. Daarnaast zou het misschien goed zijn Sötemanns ‘systeem van niet aan tijd gebonden, diachrone literaire concepties’ nog eens op zijn compleetheid te toetsen. Hij onderscheidt expressieve, objectieve, mimetische en pragmatische poetica's en lijkt ervan uit te gaan, dat met dit viertal, dat hij ook wel als ‘romantisch’, ‘symbolistisch’, ‘realistisch’ en ‘classicistisch’ aanduidt, het hele terrein van de literaire conventies in kaart kan worden gebracht. Als ik daarover mijn kleine twijfels heb, dan komt dat vooral door het werk van toch niet onbelangrijke dichters als Claus en Nooteboom, die zich - helaas zelden anders dan in interviews - graag op het maniërisme beroepen (Claus refereert daarbij bij voorkeur aan Huygens).

Het lijkt me moeilijk deze auteurs bij een van de genoemde poëticale stromingen in te delen,

[p. 425]

terwijl men, denk ik, evenmin kan zeggen dat zij, zoals dat volgens Sötemann bij voorbeeld voor J.C. Bloem kan gelden, in het centrum tussen de vier poëticale ‘pijlers’ gesitueerd moeten worden. Beider werk verdient zeker ook in dit opzicht nadere beschouwing.

Het zou wellicht ook interessant zijn iets meer inzicht te verwerven in de ontwikkelingen die zich binnen een bepaalde poëzieopvatting kunnen voordoen. Een belangrijke opmerking die Sötemann in dit verband maakt, is deze over Boutens en Kouwenaar, beide representanten van een symbolistische poetica: zij bewegen zich als het ware over dezelfde weg door hetzelfde landschap, maar in tegengestelde richting; bij Boutens zien we een streven naar uiterste verijling van het vers, bij Kouwenaar een even ver gaande concretisering. Ik heb het sterk vermoeden, dat het ‘symbolisme’ van sommige naoorlogse dichters niet vruchteloos, dat wil zeggen: niet zonder beïnvloeding, door een filosofische stroming als het existentialisme is heengegaan. Ik denk nu niet alleen aan Kouwenaar, maar ook aan een dichter als Hans Faverey of aan Hans Andreus. Bij Andreus vinden we bij voorbeeld een merkwaardige variant van het symbolistische verlangen naar een ‘geheel taalloos’ (Nijhoff) schrijven, naar een poëzie ‘Zonder smet van taal of teeken’ (Boutens). ‘Lees dit zonder woorden’, schrijft Andreus in zijn gedicht ‘Brief aan X’, en in De sonnetten van de kleine waanzin richt hij zich tot ‘Jou die mij zonder mij te lezen leest’. Hoe kan men schrijven zonder af te zien van het leven dat als een realiteit beleefd wil worden? Er zijn geen woorden voor het ‘echte’ leven, want door die woorden te gebruiken, in poëzie, plaats je je buiten de wereld, op een afstand. Bij metafysisch georiënteerde symbolisten is die onbenoembare wereld het ‘Andere’, bij de ‘existentialistische symbolist’ is het niet te grijpen ‘andere’ het hier-en-nu.

A.L. Sötemann (^o1920). (Foto jack Nouws).

Over poetica en poëzie van A.L. Sötemann is een inspirerend boek, niet in de laatste plaats door de meesterlijke interpretaties die de schrijver geeft van werk van Leopold, Nijhoff, Bloem, Boutens en Roland Holst, allen dichters die de interpretator ‘ten hoogste aangaan’, zoals hij het onlangs in een dagbladinterview zei. Deze congenialiteit, die nooit tot demonstratie wordt, bepaalt naast Sötemanns voortreffelijke, heldere stijl van schrijven, in hoge mate het enthousiasmerende karakter van zijn interpretaties.

Wiel Kusters

a.l. sötemann, over poetica en poëzie. Een bundel beschouwingen samengesteld en ingeleid door w.j. van den akker en g.j. dorleijn, Wolters-Noordhoff, Groningen, 1985.