Ons Erfdeel. Jaargang 29

Film

Film in Nederland

Bij gelegenheid van de Rotterdamse filmdagen gaf de internationale jury, die de VPRO-prijs voor beste Nederlandse film uit het afgesloten seizoen, moest toekennen, uiting aan haar verwondering, dat zij in de vele te beoordelen films ternauwernood iets typisch Nederlands had aangetroffen. De winnaar van de prijs, Orlow Seunke, verzette zich tegen de optiek. Terecht, ook al waren zijn uitgangspunten dubieus. Want er is een gemeenschappelijkheid in het Noordnederlandse filmen, een van negatieve aard: namelijk de raisonneer dramatiek. Zelfs een Fons Rademakers is daar niet geheel aan ontkomen in zijn film De aanslag, gemaakt op basis van de gelijknamige roman van Harry Mulisch. Het boek is van middelmatige

[p. 294]

kwaliteit, met fraaie bladzijden afgewisseld met (te veel) cerebraal gepraat. Het typisch cerebrale in de raisonneer dramatiek heeft Rademakers grotendeels kundig ontweken, zodat je de film als geheel toch wel ondergaat als een pakkend werkstuk.

De sterkste indruk maakt de uitvoerige behandeling van de twaalfjarige Anton Steenwijk, die tot aan de middelbare leeftijd toe dezelfde Anton, hetzelfde gekwetste kind blijft. Gekwetst door de onverhoedse gewelddadige dood van zijn ouders en zijn iets oudere broer. Dood en ontheemding raasden binnen, midden in de geborgenheid van een gezamenlijk gespeeld familie spel. Wat dit onderdeel van de film betreft heeft Rademakers zich op indrukwekkende manier onttrokken aan de raisonneer dramatiek en markeert hij overtuigend de kern van de zaak, Anton Steenwijk. Een gecompliceerde zaak door de verstrengeling van schuld en plicht, van willekeur en toeval.

Deze verstrengeling is moeilijk in zuivere beelddramatiek vast te leggen. Rademakers heeft daarom het hulpmiddel gebruikt van een zekere psychische verstarring

Uit ‘In de schaduw van de overwinning’, een film van Ate de Jong, met Jeroen Krabbé en Linda van Dyck.

bij zijn belangrijkste figuur, Anton (Derek de Lint). Die verstarring krijgt de kans wat door broken te raken, bij een ontmoeting van Anton met de man, die de hele fatale geschiedenis op gang heeft gebracht door het neerschieten van een misdadige NSB'er. Het is jammer dat John Kraaykamp de tragiek van deze man, die door allerlei gevoelstegenstrijdigheden wordt gekweld, niet meester is geworden, zodat er geen levende persoonlijkheid heeft kunnen ontstaan. Dit valt tegen het einde van de film en had de bekroning van het geheel moeten zijn, dat is het niet. Het gevolg is, dat het slot wat onbevredigend blijft.

Kort voordat De aanslag op de filmmarkt verscheen is er een andere film in omloop gekomen, waarin eveneens een visie op Nederland in oorlogstijd wordt uitgebeeld. Volgens de één in te gemakkelijke en te goedkope fantasie, volgens de ander weer scherp en raak. De waarheid ligt ergens in het midden. Het gaat om de jongste film van Ate de Jong (geproduceerd door de succesvolle Matthijs van Heyningen): In de schaduw van de overwinning.

[p. 295]

Volgens een uitlating van Fons Rademaker in een Veronica uitzending van RUR zou de Jong er als de kippen bij zijn geweest een oorlogsfilm te bedenken, zodra hij hoorde dat Rademakers, met De aanslag in de weer zou gaan. Ook al zou dit het geval zijn geweest, het een heeft met het ander niets te maken. Is De aanslag ternauwernood een oorlogsfilm te noemen, maar eerder een diepteboring naar de verhouding tussen schuld en toeval, in de Jongs film gaat het om het hachelijke avontuur van de krachtmeting, die voortvloeit uit de verhouding tussen een dictatoriale militaire bezetter en de door hem in alle willekeur behandelde en vaak mishandelde burgers. In In de schaduw van de overwinning worden twee vormen van verzet aan de kant van de overwonnenen onder de loep genomen: verzet als opwindend avontuur en, aan de andere kant, verzet in intelligente en brutale misleiding van de vijand. Twee historische typen hebben hierin model gestaan: de omstreden Weinreb en de Amsterdamse historische verzetsheld Gerrit Jan van der Veen. De figuren zijn geen van beiden naar de werkelijkheid gemodelleerd, er is hun een nieuwe identiteit opgelegd: aan Van der Veen de identiteit van een op spannende confrontaties beluste playboy, aan Weinreb de identiteit van een man, die onder de frustrerende dwang van de omstandigheden welbewust (en toch noodgedwongen) de grenzen tussen hulpvaardigheid en verraad naar willekeur verlegt en overschrijdt.

Wie de film bekijkt met ogen, die de werkelijkheid van de jongste oorlogsdagen hebben aanschouwd zal onmiddellijk de irrealiteit van het avontuur onderkennen. Maar wie niet vergelijkt kan zeker onder de indruk komen van een verrassende actie dramatiek, zoals je maar zelden in het Nederlandse filmen aantreft.

D. Ouwendijk