Ons Erfdeel. Jaargang 29

Beeldende kunst

Jules Schmalzigaug

Wat zouden ze er thuis van zeggen als ik nu eens futurist werd? Dat stond in een brief die Jules Schmalzigaug schreef aan zijn broer Walter, de Theo van Gogh uit dit verhaal. Het was 1913 en Jules was dertig. Hij moest opnieuw beslissen. Hij was een genie, dat bijna de helft van zijn leven had gezworven, de schoonheid achterna. Hij was een mislukkeling, want hij zwierf op kosten van zijn steenrijke vader. Hij wist beide en besefte de noodzaak om eindelijk munt te slaan uit zijn talent. Hij kende de musea van Duitsland en Parijs, maar zijn hart had hij verpand aan Venetië. Twee jaar geleden had hij de kubisten gezien in Parijs. ‘En als het nu toch eens echte meesterwerken zouden zijn’, had hij zich afgevraagd. Datzelfde jaar nog zwaaide hij lof toe aan het Salon de l'Aeronautique. ‘Veel interessanter dan een salon van schilderijen’. Schmalzigaug was erg nieuwsgierig. Hij kende alle berichten en natuurlijk al snel ook het grote nieuwtje van Parijs: het futuristisch manifest, dat in Le Figaro was verschenen. Hij was een aristocraat van eind negentiende-eeuwse snit en schrok hevig. In 1912 kwam het Italiaanse zootje ongeregeld naar Parijs bij Bernheim-Jeune. Het was nog winter. ‘Deze futuristische manifestatie bracht mij voor goed in verwarring’, schreef hij, ‘Ik wil mijn vroeger werk verbranden. Het is zwaar, afschuwelijk. Ik wil in Italië lichtere, meer elegante en minder zware dingen maken’.

Schmalzigaug was vroeger al in Italië geweest, in 1905, als gezel van Walter Vaes van Antwerpen die zelf met de reis zijn Prijs van Rome opsoepeerde. Schmalzigaug had de Italiaanse levende kunst toen minder dan nul gevonden, maar op Venetië was hij zwaar verliefd geworden. Jules was de oudste en hij was ziekelijk. Hij was de oogappel van zijn moeder. Hij klaagde over zijn zenuwen en bestreed zijn kwaal met reizen. Dat deed hij vanaf zijn zestiende jaar, sinds hij voor een behandeling voor scoliose naar Dresden was gestuurd. En ook toen had hij een beslissing genomen, even radicaal als nu. Hij zou schilder worden. Zijn ontstelde ouders mochten sputteren; voor het jaar om was had hij ze omgepraat. Maar de vruchten van het artistieke werk lieten op zich wachten. En als de jongere broers, Walter en Herman, al een schitterende loopbaan tegemoet blikken als advocaat en architect ‘studeert’ de oudste en misschien wel het grootste talent uit het gezin, nog op kosten van zijn, ik herhaal het, weliswaar zeer gefortuneerde vader. Een echte lastpost was hij. Eentje die om te beginnen al de post niet regelmatig beantwoordde. Een die bovendien zijn vader de les durfde te lezen: ‘Gij zoudt u moeten laten

[p. 283]

Jules Schmalzigaug, ‘Ruimte en licht (de zon maait door de Salute kerk Venetië)’, lijmverf op doek, 95 × 105 cm, 1914.

naturaliseren’, of: ‘gij had ons beter in het Vlaams opgevoed’. Hoe durfde hij, de rekel. Zijn vrienden keerden zich van hem af. Zelfs in Kunst van Heden waar meneer dan toch secretaris van was, had hij nooit mogen exposeren. Een nul had zijn vader voortgebracht, een grote nul. Dus ging Jules naar Venetië terug om bij die andere rekels te hokken, die futuristen, of hoe ze mochten heten. Dat was een echt schandaal.

Jules hield de adem in, twee maanden lang, waagde toen de sprong en het was raak. Hij schilderde als bezeten, werd herkend, erkend, vereerd en bewonderd. Een held in de strijd tussen de ‘mods’ en de rockers van toen, de jets en de sharks van Venetië, de ‘passeisten’ en futuristen in Café Florian. Voor het futuristisch kamp was Schmalzigaug een exotisch bondgenoot. ‘We zijn in Venetië de jonge dwazen, die de rode anjer in het knoopsgat dragen, die in opstand komen tegen de vaderlijke bescherming van onze ouderen’. Elke zondag geeft hij voor een select gezelschap een five-o'clock, daar komen de vrienden van de ‘ware asbak’ bijeen. Intussen komt onverwacht en aangelokt door het strijdrumoer de helft van de Belgische kunstenaarsbent in Venetië over de vloer. Niet minder dan dertig leden van de Kunst van Heden defileren voorbij. Wolfers, Baes, Fabry, Langaskens, Omer Diericks, Opsomer, Coppens, Prosper Colmant, Is. de Rudder: Schmalzigaug noemt ze Beotiërs. Hij is waar hij zijn wou. Boven op de barricaden smolt hij als een felle furie, de wereld tot schoonheid, smeedde hij als een meester het hete ijzer. Hij werkte als bezeten, verhuisde weer, maar bleef in Venetië. Als een gek stortte hij zich in de nieuwe stijl en schilderde als had hij nooit anders geschilderd. Niet alleen de vrienden, kunstenaars, zagen zijn meesterschap. Brabantini, directeur van het Venetiaans Museum voor Moderne Kunst, deed de passies nog hoger oplaaien. Hij kiest voor radicalisme en vernieuwing en nodigt Schmalzigaug en de futuristen uit voor een groepstentoonstelling. De berichten over de Antwerpse radicaal bereiken ook Rome, de hoofdstad van de revolutie. Daar wordt op internationaal, wat zeg ik, op universeel niveau gestreden. Daar wordt een tentoonstelling voorbereid: de Prima Esposizione Libera Futurista Internazionale in Galleria Sprovieri. Pittori e Scultori Italiani, Russi, Inglesi, Belgi, Nordamericani zullen de wereld versteld doen staan van 13 april tot 25 mei 1914. Een rebellencongres, een mijlpaal in de kunstgeschiedenis.

Jules Schmalzigaug, ‘Baron Francis Delbeke’, gouache en pastel op karton, 89,5 × 125,5 cm, 1917.

Veel Belgen waren er bij Sprovieri niet bij aanwezig. Eigenlijk was er alleen Schmalzigaug, maar dan wel met zes werken. Op dit kettersconclaaf was hij een volwaardige prelaat. Vader moet zich diep hebben geschaamd, al had hij er zich wellicht ooit mee verzoend, als hij had geweten welk een gouden toekomst zijn verloren zoon nu uiteindelijk dan toch toelachte, hoe zijn naam zou worden bijgeschreven in grote letters, hoe misschien ooit een straat naar hem zou worden genoemd.

Maar het is de futuristen slecht vergaan. Korte tijd later brak in Sarajevo de dodendans uit. Jules Schmalzigaug moest zich melden voor de militaire dienst in Antwerpen. Hij werd afgekeurd om gezondheidsredenen. De familie week uit naar Den Haag en Jules, de verjaagde rebel, kwam in het kille sombere noorden in ademnood. Revolutionaire vrienden waren er wel, en ze bewonderden hem. Georges van Tongerloo toont hem, aan de wieg van de Stijl, zijn eerste abstracte beeldjes. Schmalzigaug vindt ze prachtig en vertelt over het futurisme waar Van Tongerloo nooit van had gehoord. Schmalzigaug schrijft zijn kleurentheorie gebaseerd op het contrast tussen

[p. 284]

matte en blinkende tonen. Hij omringt zich met vrouwen vooral in die laatste jaren; het damescomité voor de Koningin Elisabeth-medaille en de Belgische School voor Huiselijke Kunst die hijzelf in 1915 had gesticht.

‘Met zijn uitgesproken smaak en heldere intelligentie had hij begrepen dat de Belgische vrouw, sinds eeuwen gevormd door de kultus van het mooie, mogelijkheden bezat in haar artistieke aanleg en handigheid’, schreef zijn vriend Francis Delbeke in 1917 bij wijze van in memoriam. Op 13 mei had Jules Schmalzigaug zich een kogel door het hoofd gejaagd. Greshoff schreef het overlijdensbericht voor De Telegraaf: ‘Schmalzigaug had een zachte, licht gevoileerde en eentonige stem die aan elk woord een geheimzinnige, insinuerende kracht medegaf waaraan wij niet konden ontkomen. Wat was het geheim van de zeldzame overredingskunst van deze jonge en nerveuze man? De felle en nijpende overtuiging, die hem zelf deed trillen en die hem altijd voortjoeg. Deze heerlijke en tragische overtuiging sloopte zijn kracht en bracht hem tegelijk de verste middelen die hij nodig had om zich zo duidelijk en sterk mogelijk uit te drukken’.

Na zijn overlijden is ruim zestig jaar over Schmalzigaug gezwegen. Nu pas keert hij terug waar hij thuishoort: in het centrum en bij de grote vernieuwers van deze eeuw.

Jef Lambrecht