Ons Erfdeel. Jaargang 29

Slaapvertrek

Slaapvertrek, de eerste bundel van essayist-criticus Jacques Kruithof, heeft mij enigszins aan Rein Bloem, aan zijn bundel Overschrijven doen denken. Ook hier krijg je niet meteen de indruk dat er een sprekende persoonlijkheid aan het woord is. Emoties zijn indirect aanwezig, achter jijvormen, tussen hoekige regels; anekdotisch gebabbel blijft volledig afwezig. Ook hier is de formulering weerbarstig, geconstrueerd, ‘geleerd’.

Kan dat te maken hebben met een intellectualistische poëzieopvatting zoals die van Bloem c.s.? Dan zou elk vers, of liever gezegd, elk schrijfproces bedoeld zijn als een dialoog met, als het her-maken van cultuurmomenten

[p. 280]

uit heden en verleden die zich in de taal verankerd hebben. De aantekeningen achterin zouden daarop kunnen wijzen. Ze zijn er om de veelheid van citaten, toespelingen, verwijzingen naar oudere teksten e.d. enigszins toegankelijk te maken, of om de lezer tenminste te attenderen op hun aanwezigheid, op de bijzondere betekenisopbouw die ‘in het spel’ is. Met een aardig woordspelinkje schrijft Kruithof er ‘Referenties, révérences’ boven. En ook dat deed mij aan Bloem denken. Maakte ook hij geen ‘buiginkje’ naar groten als Mallarmé, Hitchcock, Homerus, Abelard, Borges, Fellini? Trouwens heel wat referenties hebben hier, net als in Bloems poëzie, met de middeleeuwen te maken.

Een taalmonteur als Faverey geeft zulke bijkomstige informatie niet prijs, Bloem, op de keper beschouwd, ook nauwelijks, Kruithof wel. En dat is geen toeval want hij is bij nader inzien niet in de eerste plaats een bewerker van bronnen, een ontregelaar van taalconventies. Culturele verwijzingen worden aan eigen ervaringen en inzichten dienstbaar gemaakt, zó dat de lezer er wijzer van wordt, het gedicht rijker. Kruithof doet met andere woorden wel aan ‘eigenlijke’ betekenisopbouw, aan herkenbare thematisering. Dat impliceert dat de lezer die zich de nodige inspanning getroost om de eigenzinnige taalhantering van Kruithof naar waarde te schatten, zeker beloond wordt.

Via oude meesters gaat het hier over aloude thema's, over de vrouw, leven en dood, over afscheid en de positie van poëzie ergens ertussenin: grensoverschrijdend, ontoereikend maar noodzakelijk. Daarover spreekt de geschiedenis van de kunst. Dat persoonlijk inzicht heeft Kruithof in Slaapvertrek veralgemenend uitgewerkt, bewerkt tot een netwerk van taal- en tekstverbanden die zich bij elke lectuur nog tot een hechtere eenheid verbinden én elk op zich nog meer gaan betekenen. Ik vind de titel Slaapvertrek het middelpunt van symboliek, meerzinnigheid en coherentie, het centrum van het afgerond geheel, het brandpunt van relaties met elk van de acht cycli.

Slaapvertrek kun je vrij abstract lezen als een toelichting bij wat de bundel wil zijn: een ruimte voor verstild leven, een domein van ‘silent beauty’ om het met Keats te zeggen. De meeste cycli hebben een aanknopingspunt met kunst als ‘verstilde staat van leven’. Zo krijgen we een her-schreven middeleeuws dageraadslied, een herschepping van het Delfts straatje van Vermeer, Goethes sterfbed als ‘nature morte’, het wandtapijt met ‘La Dame á la Licorne’, drie gothische beelden en meermaals Brugge, dé verstilde museumstad bij uitstek, als locatie. Deze verstilde kunst, die de tijd heeft getrotseerd, wordt opnieuw tot leven gewekt, persoonlijk herïnterpreteerd en tot moderne kunstuitingen omgedicht. Met bijkomende referenties aan zowel teksten als het Oude Testament, de Divina Commedia, het Gruuthuse-handschrift als aan modernisten als Mallarmé, Eliot, Breton wordt de synthese er niet makkelijker op, maar dat ligt ook aan de taalhantering die bijzonder doordacht en geconcentreerd aandoet. Er zijn hier minstens twee tendenzen aan het werk: 1) een openen van de gewone betekeniswaarde van taalmateriaal, een opsplitsen van grotere in kleinere eenheden (woorden, verzen, strofen) die door vervreemdingsprocédés naar de voorgrond worden geschoven, naast 2) een alternatieve structurering van die elementen tot gedichten, cycli via de poëtische principes van herhaling (en variatie) van klanken, woorden, verzen. Ook wordt het eenheidskader van tijd, plaats en causaliteit grotendeels vervangen door een motivische samenhang van beelden- en betekenisvelden als houvast voor de lezer.

Concreter nu, een voorbeeld uit de tweede cyclus Vermeer: ‘Het licht stierf / men sloot de luiken / je look je ogen’ (p. 17). Hier resoneert Leopolds regel

[p. 281]

‘Laat de luiken geloken zijn’. Die regel, evenals de bestaande vormen ‘geloken ogen / oogluikend’, wordt herschikt zodat het aspect ‘doodgaan’ onrechtstreeks reliëf krijgt. Vormvastheid ontstaat uit de opstapeling van korte, syntactisch-ritmisch gelijklopende verzen. Ook woord spelingen bewerken eenheid (‘je ruimde het veld / je verruimde je vel’ p. 17), maar het is vooral de homonymie die tegelijk voor uitwaaiering en samenhang kan zorgen. Zo zit er in ‘aren klaar om te lezen’ (p. 24) de betekenis ‘aren lezen’, uit de context te begrijpen als oogst op het einde van het leven. ‘Lezen’ kan echter ook specifieker worden opgevat: de vrucht van Goethes leven is zijn oeuvre. Het homoniem werkt verdichtend, verbindt en versterkt de betekenisniveaus, de woordvelden in het gedicht.

Bij het loswrikken van ‘vaste’ uitdrukkingen, termen e.d. gebeurt hetzelfde. De normale gebruikswaarde is figuurlijk geworden, dat wil zeggen: is los komen te staan van de oorspronkelijke letterlijke betekenis en dat nodigt uit tot ‘desautomatisering’. Door inwerking wordt de letterlijke betekenis opnieuw levend gemaakt. Ontdubbeling dus, verzelfstandiging en botsing van taalregisters. Een voorbeeld: Goethes doodsbed wordt ‘schilderachtig’ genoemd en verder: ‘scherpste clair-obscur / mooiste nature morte’ (p. 25). Twee lezingen spelen mee, de gebruikelijk schilderkunstige en de hernieuwde, die in de context inderdaad toepasselijk is.

Op die manier wordt de lezer tot terugkoppelen gedwongen, wil hij de meeklinkende betekenisecho's, tekstuele zowel als intertekstuele, in zijn lezing kunnen opnemen. Een leeshandeling wordt een denkhandeling, een telkens herinterpreteren van het herkende. Dat kan dus dankzij een vrij strakke vormgeving, sober en doordacht. Het geconstrueerde zit hem b.v. al in de herhaling van regels of thema's die de gedichten formeel structureren, cycli samenbinden en afsluiten. Door schrappen, door een ascese der middelen wordt maniërisme tegengegaan. De vormgeving is moeilijk maar zinvol, gevoelsgeladen én toch elliptisch-modern.

Over Slaapvertrek valt nog veel meer te zeggen. Ik beperk mij tot de titel: hoe de belangrijkste thema's ermee in verband kunnen worden gebracht, hoe er op die manier door de cycli een ‘lijn’ zichtbaar wordt.

In Lied zonder wachter, variant van het middeleeuws dageraads- of wachterslied, ontvangt de geliefde haar minnaar in de beslotenheid van het slaapvertrek. De slaap is hier bijslaap. Na het samenzijn volgt bij dageraad het noodgedwongen scheiden. Voor de cyclus Vermeer kun je van slapen spreken in de zin van ‘dood zijn’: de luiken van het vertrek zouden gesloten zijn ten teken van rouw. Elders op het schilderij is er nog wel uitzicht, perspectief, maar ook verval. Daarheen, de derde cyclus, gaat helemaal over de dood, zoals eerder aangehaald, over Goethes laatste slaapvertrek. (Dit is de enige plaats waar de titel expliciet voorkomt.) Centraal staat het ‘licht’ van Goethes genie en kunstenaarschap dat de grenzen tussen dood en leven doorbreekt. De gestorvene is zelf, zij het kortstondig, kunstwerk geworden:

meesterwerk met gebroken oog
en met ongeschoren kin

dat is al meer licht
dan de iris verduurt

schilderachtig, maar
je duurt niet zo lang; (p. 25)

Zijn de eerste drie cycli in de jij-vorm geschreven, de vierde, in Brugge gesitueerd, gaat over een zij, die kennelijk gestorven, ingeslapen is: ‘de oogappel wordt / tot klokhuis verteert... voorgoed vertrekt / haar gelaat’ (p. 30). De scheiding is definitief, zoals het in memoriam aangrijpend is. Dood en vergankelijkheid hebben de bovenhand gehaald. Met de vijfde cyclus, Diminuendo, wordt de lijn voortgezet. Hier komt er voor het eerst een ik-jij relatie aan bod. De jij is

Jacques Kruithof (^o1947).

vertrokken, de ik wil vasthouden wat voorbij is, wil haar vertrek niet aanvaarden. De toon van deze verzen is heftig bewogen, opstandig. Hij verwijt haar verstoppertje te spelen, maar verzet haalt weinig uit: ‘Je hebt hier post gevat / als een denkbeeld’ (p. 42). In La Dame á la Licorne, de volgende cyclus, wordt de betekenis van kunst voor de ikjij-verhouding, voor de thematiek van leven en dood voor het eerst expliciet onderzocht. Het wandtapijt geldt als symbool voor het fixerend schrijven; het van zich af schuiven én bewaren van wat gemist wordt, het meester worden over wat onmisbaar is:

textiel om de muur te bedekken,
om de woorden die braken als licht
met een tuin te bespannen -
verzegeld en wel
kom je niet van je plaats (p. 48)

Voor het ingeslapen leven wordt hier een gesloten ruimte gecreëerd, ‘een paviljoen van woorden’, een slaapvertrek. In cyclus zes, Uitgeleide, zijn de rollen omgekeerd. Het is wel een jij die vertrekt, het verleden achterlaat, maar die jij zou evengoed de ik kunnen zijn. Weggaan is hier niet inslapen, wel een moeizaam, noodgedwongen verdergaan, weg van wat bekend, van wat roerloos is. Het is rusteloos en lichter worden, loskomen van illusies en bijkomstigheden, ‘stapvoets neem je je intrek / in een landschap dat leeg staat’ (p. 54). De moeilijkste afdeling is ongetwijfeld de laatste, de langste ook,

[p. 282]

gecomponeerd rond drie gothische beelden en afwisselend in de ik-hij-jij-vorm geschreven. Alle belangrijke motieven: de vrouw, de dood, de vergankelijkheid, de kunst, het vergeestelijkte en het schrijven worden hervat en komen hier samen. Het gaat hier over de perfectie die de middeleeuwse maker in zijn beeld heeft gelegd en de volmaaktheid die de hermaker in taal niet bereikt: ‘aldoor hetzelfde, altijd dit lied / dat de klok slaat’, de slotverzen van de bundel.

De kunst haalt het niet bij de tijd en desondanks hebben de Mariabeelden en het Brugse praalgraf van Maria van Bourgondië, eenmaal losgekomen van hun maker door de eeuwen heen een in zichzelf gesloten gaafheid gekregen, een rust en sereniteit die van geen tijd weet. Met de laatste cyclus is ook Slaapvertrek voltooid. Begin en einde verwijzen in middeleeuwse zin naar elkaar. Slaapvertrek is gedicht; afgesloten ook de poging om iets van die andere orde in poëzie te vatten.

Stefaan Evenepoel

jacques kruithof, Slaapvertrek, Manteau, Amsterdam, 1984, 72 p.