Ons Erfdeel. Jaargang 29

Opgebrand en uit de as herrezen

De avontuurlijke tocht als middel om tot loutering en inzicht in zichzelf te komen, is een vertrouwd motief in de literatuur. Volgens sommigen zou dit gegeven terug te voeren zijn tot de Graal- of Arthurromans uit de twaalfde, dertiende eeuw, of zelfs tot Homeros' Odyssea. Het bekendste voorbeeld uit de moderne Nederlandstalige literatuur is zonder twijfel Nooit meer slapen, van Willem Frederik Hermans; het verhaal van Alfred Issendorf

[p. 278]

die in het Hoge Noorden op zoek gaat naar meteorieten. Maar ook in boeken als De kus, van Jan Wolkers of Philip en de anderen, van Cees Nooteboom wordt zo'n tocht gebruikt om bepaalde personages in (aspecten van) de werkelijkheid in te wijden, waarna ze ook zichzelf beter gaan begrijpen. De (jeugd)schrijver Gaston van Camp heeft met zijn eerste roman voor volwassenen, De kracht van Marrakech, een boek aan het lijstje toegevoegd.

Zijn hoofdfiguur, Harry Willemsens, zal een soort zwerftocht ondernemen om zich te bevrijden uit het saaie huwelijksleven met Sim, die hij smalend ‘de Officiële’ noemt. Na vijftien jaar huwelijk zijn alle vormen van communicatie tussen beiden verdwenen, zodat het nog slechts de gewoonte is die hen samenhoudt. In zijn bazige, schijnheilige schoonmoeder en zijn slaafse schoonvader ziet Harry zijn toekomst met Sim weerspiegeld. De tocht die hij wil ondernemen, heeft dan ook een symbolische hergeboorte tot doel (p. 12). Hij wil zich eindelijk losmaken uit de kleinburgerlijke rol waarin opvoeding, huwelijk, familie en werkkring (hij is stadsarchivaris) hem hebben gedwongen. Hij hoopt ‘tot een zeker inzicht in de vastgeroeste sjablonen van zijn innerlijk te komen’ en daarbij ‘een ferme laag stof van zijn ziel te blazen’ (p. 25). Hij herinnert zich hoe mei '68 in feite aan hem voorbij is gegaan en dat de verbeelding (die men toen ‘aan de macht’ had willen brengen) amper een kans heeft gekregen in zijn veilig geordende leefwereld. Ook zijn minnares, Belle, heeft hij mettertijd een vast plaatsje toebedeeld in zijn leven, zonder dat zijn, toch al ontredderd huwelijk er al te erg door werd bedreigd. Maar het is deze dubbelzinnigheid die Harry niet langer aan kan. Ze leidt er zelfs toe dat hij impotent wordt (pp. 165-166). Harry beseft dat het moment om een duidelijke keuze te maken is aangebroken en dat elke aarzeling alleen maar de voortzetting van een uitzichtloos en hypocriet bestaan betekent. Want niet alleen zijn huwelijk is een mislukking; ook sociaal voelt hij zich van iedereen vervreemd. Wanneer hij een plaatselijke wielerwedstrijd op het platteland bezoekt, in een poging zich wat uit het deftige stadsmilieu los te werken en opnieuw aansluiting te vinden bij zijn oorspronkelijke omgeving (hij was immers een arbeiderskind), moet hij al vlug ondervinden dat hij in het gezelschap van de drinkende, feestende supporters niet (meer) wordt aanvaard; men slaat hem letterlijk het café uit (p. 88), of anders gezegd: men dwingt hem met geweld terug naar zijn status in de maatschappij. Daarom wil Harry zijn dagelijkse orde abrupt verstoren door onder te duiken in ‘een verrukkelijk ongeordende wereld in status nascendi’ (p. 73). Zo krijgt de tocht naar Marrakech tevens een mythische dimensie, iets waarvan Harry zelf zich ook langzamerhand bewust wordt.

Maar zijn eerste kennismaking met de Arabische wereld verloopt ook al niet probleemloos. Onderweg, in een gloeiendhete vlakte, passeert hij met zijn auto een jongen die bij een oudere (waarschijnlijk) stervende vrouw staat. In paniek gaat Harry er vandoor, zonder zich om deze mensen te bekommeren (p. 75). Deze ‘vlucht’ moet deels uitgelegd worden als een angst om met lijden geconfronteerd te worden op een ogenblik dat Harry zelf helemaal in de war is; anderzijds maakt ze ook deel uit van zijn zwakheid en lafheid.

In Agadir, waar een beangstigende sfeer hangt, glijdt Harry naar een dieptepunt. Zijn psychische weerstand is volledig gebroken en hij twijfelt aan de zin van zijn tocht (p. 125). Vanaf nu zal de curve van Harry's gemoedstoestand een haast symbolische betekenis en draagwijdte krijgen. Onderweg naar Tafraout voelt hij een ‘verlammende vermoeidheid’, ‘zijn benen wogen loodzwaar en er drukte een gewicht op zijn borstkas, zodat het ademen lastig ging’ (p. 129). Hij

[p. 279]

vreest zelfs dat de brandende zon zijn hersens heeft beschadigd. Door koorts overmand krijgt hij verwarde visioenen. Het absolute dieptepunt is bereikt en de innerlijke strijd, noodzakelijk voor een (psychologische) catharsis, is hier aan volle gang. Elementen uit het onderbewustzijn komen aan de oppervlakte en veroorzaken daar heftige gevoelsreacties. De volgende dag, na een diepe slaap, ontwaakt hij echter met een helder hoofd (p. 130). Hij voelt zich leeg, ‘ver voorbij schuld en schaamte en berekening’ (p. 134) en een deel van de omgeving. Deze eenheid met het landschap symboliseert tegelijkertijd zijn (groeiend) innerlijk evenwicht. Hij is nu bijna klaar voor de confrontatie met het einddoel: Marrakech.

Indien er fundamentele kritiek geformuleerd kan worden, dan is het hier wel. De gevoelens die Harry doormaakt, gaande van totale ontreddering, via bijna oosters-mystieke eenheid naar loutering, worden zo gecondenseerd naar voren gebracht, dat ze wat systematisch overkomen. Dit geldt bovendien ook voor de Freudiaanse interpretatie die Van Camp al te nadrukkelijk in zijn tekst heeft willen aanbrengen, zoals nog zal blijken. Marrakech, waar de hergeboorte zal moeten plaatsvinden, wordt veelvuldig vergeleken met een moeder(-lijf) en dit op een ogenblik dat Harry een herinnering heeft aan zijn eigen moeder die hem, als kind, tegen haar zachte, veilige lichaam aandrukte (p. 151). De ontwikkeling van het verhaal vertoont hier te veel trekken van overeenkomst met een bekende theorie, waardoor het verdere verloop vrij voorspelbaar wordt. Nadat Harry met een boog om de stad heen is gereden, hij durfde de confrontatie nog niet aan, komt hij in Marrakech terecht. Deze stad, die eruit ziet als een labyrint, vormt een inwijding en een bron van zelfkennis. Harry vraagt zich af ‘wie’ hij eigenlijk is en komt tot de conclusie dat hij hoe langer hoe meer ‘niemand’ wordt. Dit is uiteraard een noodzakelijke voorwaarde om met zijn vroegere leven te kunnen breken en opnieuw te beginnen. Zolang hij echter de stad bekijkt met de ogen van de logischdenkende Westerling voelt hij niets dan teleurstelling. Pas wanneer hij erin slaagt om zich aan het trage, innerlijke ritme van Marrakech aan te passen, komt hij terecht in een ‘puur zintuiglijke orgie (...) een wervelende caleidoscoop’ van indrukken (p. 154). De woestijnstad, die nu wordt vergeleken met een moeder én met een hoer, zal hem niet alleen zijn innerlijke kracht, maar ook zijn potentie teruggeven. Eindelijk haalt Harry het wat mysterieuze zwarte koffertje uit zijn wagen. Het blijkt zijn aquarel- en tekengerei te bevatten. Op het ogenblik dat Harry begint te tekenen, schakelt Van Camp van de hij-vorm over naar de ik-persoon: het moment van bewustwording is aangebroken (p. 171). Terwijl Harry zijn vroegere lafheid en zwakte overdenkt, schildert hij een vagina en een zich langzaam oprichtende penis; een toch wel wat al te nadrukkelijke verwijzing naar de herkregen potentie. Niet toevallig werd er bij het begin van deze bespreking verwezen naar Hermans' Nooit meer slapen. Ook dit boek bevat een groot aantal oedipale elementen, maar die zijn dan wel meer onderhuids aanwezig en over het hele verhaal verspreid. Na de loutering keert Harry terug naar huis. Hij voelt zich als iemand die zichzelf heeft opgebrand en die daarna uit de as is herrezen (p. 175). Hij stemt nu in met een scheiding, zoekt zijn geliefde, Belle, op, neemt ontslag als archivaris en wil voortaan leven als schrijver, vanuit de kracht die Marrakech in hem heeft losgemaakt. In deze tijd een even overmoedige als romantische beslissing.

Maar dit neemt niet weg dat Van Camp blijkbaar hard heeft gewerkt aan deze roman, die naast een boeiend verhaal ook nog zeer mooie landschapsschilderingen bevat. Het is alleen jammer dat de psychologische ont

Gaston van Camp (^o1939).
(Foto Xavier Rombouts).

wikkeling van de hoofdfiguur zó duidelijk volgens een herkenbare lijn verloopt. Dit wekt de indruk dat het romanpersonage, Harry, in een poging te ontsnappen aan een aantal ‘vastgeroeste sjablonen’ (cfr. p. 25), toch nog teveel is vastgelopen in een ander, ditmaal literair sjabloon: dit van de mythisch-symbolische zoektocht, dat inmiddels een wat doorzichtig procédé is geworden. Indien Van Camp hiervan iets meer afstand had kunnen nemen, dan zou dit zijn overigens interessante roman alleen maar ten goede zijn gekomen.

Koen Vermeiren

gaston van camp, De kracht van Marrakech, Standaarduitgeverij, Antwerpen, 1984, 178 p.