Ons Erfdeel. Jaargang 29

Harry Mulisch' ‘Hoogste tijd’; roman in vijf bedrijven

Onze literaire bouwmeester Mulisch schonk ons in het najaar van 1985 een roman met als hoofdpersoon een Bouwmeester, Uli. Mulisch vermeldt nadrukkelijk hoe die laatste voornaam moet worden uitgesproken: als Oeli, dus net zo als het centrum van zijn eigen naam. En hoe beter men deze Oeli Bouwmeester in de loop van deze roman in 5 bedrijven leert kennen, hoe meer men er het centrum van Moeliesj' wereld in terugvindt: de wereld van ‘het toneel binnen het toneel’, de wereld van ‘de parabel binnen de parabel’. Maar niet alleen die ‘binnen’ wereld wordt in de Uli van deze toneelroman verbeeld, nee, óók de kosmische wereld komt in zijn persoon tot leven. Alleen al het feit dat het stuk waarin Uli de hoofdrol krijgt toegewezen in Theater Kosmos zal worden opgevoerd, wijst in die richting, en als men daarnaast dan de naam van de schrijver van het stuk (Siderius) en die van de jonge actrice Stella tegenkomt, behoeft men nauwelijks nog te twijfelen aan Mulisch' kosmische verwijzingen. Trouwens, het stuk waarop het stuk van Siderius is gebaseerd - The Tempest van William Shakespeare - bevat ook meer dan het element van de storm in een glas water: leven en dood worden er op klassieke wijze in samengebracht, tijd en eeuwigheid raken elkaar, net als in dit ‘stuk’ van Mulisch.

De inhoud

Uli Bouwmeester, telg uit de beroemde Nederlandse acteursfamilie (zie o.a. de Grote WPencyclopedie), heeft het nooit verder gebracht dan het variété, het schaduwoord van het Schitterende Theaterleven. Voor hem was geen enkele Grote Rol weggelegd; tijdens de Tweede Wereldoorlog vond hij het zelfs doodnormaal om voor de vijand in Duitsland op te treden. Verbitterd zit hij in zijn kleinburgerlijke flatje in Lelystad, op de bodem van de drooggelegde Zuiderzee; zijn wonden te likken, maar dat helpt niet veel want zijn cynische zuster Berta strooit er voortdurend zout in, en de witte poedel Joost biedt ook maar weinig troost. Maar dan ineens komen de binnenwereld en de kosmos in beweging: Uli ontvangt een brief van H. Michaël, zakelijk leider van Het Auteurstheater, en deze ‘aartsengel’ verkondigt hem grote blijdschap, Uli blijkt uit-

[p. 269]

verkoren te zijn om de Hoofdrol te spelen in het stuk Noodweer, waarin een Groot Akteur zich rond de eeuwwisseling voorbereidt op zijn afscheidsvoorstelling in de Stadsschouwburg te Amsterdam. Dat ‘het jaar rond de eeuwwisseling’ toevallig het geboortejaar van Uli is, past vanzelfsprekend prachtig in Mulisch' opzet. (Dat de datum van de première die van mijn eigen verjaardag is, zal ik maar als toeval beschouwen). De hele levenscyclus van Uli, met de Oorlog als centrum, begint zich reeds af te tekenen, net zoals we dat zagen in De Verteller (1970). De première van 1904 ligt precies even ver van het centrum van de Tweede Wereldoorlog (1943) vandaan als de première van het stuk waarin de 78-jarige Uli in 1982 zal optreden. Bouwmeester Mulisch weet hoe hij een evenwichtige fundering moet aanbrengen. Schematisch:

In dit schema zien we in de grootste cirkel ‘de kosmische wereld’ weergegeven; de cirkel dáárbinnen omringt ‘de wereld van Uli’, van één mens wiens ‘binnenwereld’ nog steeds draait om de kern die ook voor Mulisch de kern van zijn leven (en werk) is gebleven.

Uli/Mulisch

Uli, die altijd in de schaduw van het Schitterende Theaterleven heeft verkeerd, krijgt eindelijk de Grote Rol die voordien alleen maar voor andere Bouwmeesters was weggelegd. Mulisch, die net als Uli ook altijd in de schaduw van het Grote Toneel heeft geopereerd, gaf aan deze roman over Uli eerst de titel Theater, en later pas Hoogste tijd. Voer voor psychologen? Het zou best wel eens kunnen dat Mulisch zijn ‘theater’-beperkingen in deze roman (in vijf bedrijven) op magistrale (bouw meesterlijke) wijze heeft vormgegeven, juist doordat hij laat zien hoezeer Uli ‘een kruimel op de rok van het universum’ blijft, ondanks zijn ‘brengen’ van het Grote Theater. Tijdens zijn Grote Rol komt hij alleen maar tot Schijnbare Grootheid, dát vooral laat Mulisch zijn lezer/kijker beseffen! En van Uli naar Mulisch, il n'y a qu'un pas. Hoogste tijd om zich te realiseren dat men blijft wie men is. Uli zowel als Mulisch. De één zal evenmin het Grote Theater (van Shakespeare) her-spelen als de ander het her-schrijven zal. De Grote begeerde Rol is voor geen van beiden weggelegd. Het is de hoogste tijd om dat de beseffen: Hoogste tijd is een ‘bekentenis-roman’, waarin Mulisch in Uli de beperkingen van de mens laat zien, óók de beperkingen van zichzelf. Heel de roman wemelt van de verwijzingen naar de begrensdheid van de mens in dit onbegrensde heelal: zelfs het schema maakt dat al duidelijk. Men kan nóg zo regisseren, goochelen of schrijven, kortom grensverleggend te werk proberen te gaan... het IDEAAL blijft een fictie. Om het in Shakespeares woorden te zeggen, door Harry Mulisch als motto voorin zijn Hoogste tijd gebruike: ‘We are such stuff / as dreams are made on; and uur little life / is rounded with a sleep’. Dit geldt niet alleen voor de ‘stof’ die in dit boek weer tot droom verdicht wordt, met alle spiegelende verwijzingen vandien, nee, het geldt vooral ok voor het stukje Uli-Mulisch-leven dat in het totale Mulisch-werk gestalte kreeg. Hoogste tijd om in één boek dit ‘Bouwmeester-leven’ samen te vatten!

Grensverleggend

Wat mij in deze nieuwe roman van Harry Mulisch het meest bevalt, is het gemak waarmee de

Harry Mulisch (^o1927).

auteur allerlei grenzen weet te verleggen, niet alleen die tussen leven en dood, maar speciaal ook tussen man en vrouw, dier en mens, tussen verschillende soorten manieren van erotiek en liefde, tussen stad en wereld, binnen en buiten... Het meest van belang daarbij lijkt me dat die overbruggingen niet alleen inhoudelijk, maar ook stilistisch vorm krijgen. Ik geloof niet dat er al eerder een boek verschenen is dat zó goed de totale ‘verloedering’ van het hedendaagse Amsterdam beschrijft zonder ook maar één keer afstand van ‘die wereld’ te nemen, integendeel. Uli/Mulisch neemt de lezer mee op zijn odyssee door het vervallen doolhof en geeft hem vleugels van wat was om erboven uit te stijgen, steeds hoger, tot de zon tenslotte de vleugels schroeit en het onverbiddelijke einde komt, opnieuw vol spiegelende verrassingen.

Kortom, Hoogste tijd is een boek om te lezen en te (blijven) hér-lezen.

Aldert Walrecht

harry mulisch, Hoogste tijd, De Bezige Bij, Amsterdam, 1985, 351 p.