Ons Erfdeel. Jaargang 29

[p. 265]

Culturele kroniek
Literatuur

Koplands fuga van het verdwijnen

Omvangrijk is Voor het verdwijnt en daarna, de nieuwste bundel van Rutger Kopland niet: zesentwintig gedichten, deels in enkele cycli gerangschikt. De thematiek van verdwijnen, herinnering, van aanwezigheid en afwezigheid die de bundel beheerst, is niet nieuw in Koplands werk. Wat deze bundel niettemin verrassend en bijzonder boeiend maakt, is de rangschikking van de gedichten die aan de thematiek een nieuwe dimensie geeft.

In het hart van de bundel staan twee cycli, elk van vijf gedichten: Natzweiler en Die Kunst der Fuge. Ze werken contrasterend op elkaar in. De overige gedichten lijken om dit centrum van de bundel zo gegroepeerd te zijn dat ook het eerste en het laatste gedicht elkaars tegengestelde zijn en elkaar ook raken.

De bundel opent met Baai, dat een blijvend herinneringsbeeld onder woorden brengt, een prent waarvan de dichter weet dat er destijds iets bewoog. Het roerloze herinneringsbeeld wekt door het besef dat er ooit leven was, het ‘verlangen, dat dit moment voorbijgaat’. Dit lijkt een paradox, maar wat leeft kan voorbijgaan. Wat dood is, is aan verstarring prijsgegeven. Dit besef lijkt de basis van de gedichten in deze bundel.

Terwijl Baai een reactie op een beeld van de wereld buiten de dichter is, roepen de twee gedichten Regen en wind, waarmee de bundel afgesloten wordt, een innerlijke voorstelling op. Hoewel ze beide met dezelfde regel beginnen, spiegelen ze elkaar. In het eerste gedicht staat: ‘Alsof het huis er niet meer is / ... / zo vanzelf omgeeft het ons’; in het tweede: ‘Alsof het huis er niet meer is / ... / zo vanzelf laat het ons los tenslotte’. Daar tussenin staan strofen die respectievelijk het beeld geven van een moeder en haar warmte voor het kind en van een vader die in het huis is gestorven. De - schijnbare - paradox in het eerste gedicht wordt opgeheven door het sterven, het verdwijnen, in het tweede. Schijnbare paradox alweer: wat afwezig is, is door de herinnering aanwezig.

In de twee cycli die de kern van de bundel vormen, herhaalt zich de tegenstelling tussen buiten en binnen, maar in een heel ander licht. In Natzweiler bezoekt de dichter het voormalige concentratiekamp, nu in een idyllisch vredig landschap gelegen. Eenzelfde soort paradox als in de hiervoor genoemde gedichten doet zich voor:

De doden zijn zo hevig afwezig, alsof
niet alleen ik, maar ook zij
hier staan.

Hun aanwezigheid in afwezig zijn, de entourage met de natuur

Rutger Kopland (^o1934).

en het pas geverfde Lager, dat alles leidt tot de slotregels die, hoe ingehouden ook, een verschrikkelijke consequentie trekken uit het besef van de beweging van toen naar nu:

als nieuw is het, alsof er nog niets
is gebeurd, alsof het
nog moet.

De vijf gedichten van Die Kunst der Fuge die daarop volgen, contrasteren voorzover ze de concrete verschrikking van een mogelijke voortzetting veralgemenen, door het idee van de beweging te verbinden met de pure abstractie van de muziek. De beweging van gedachten, tussen herinnering en verlangen, wordt verbonden met beelden als beken en vallende bladeren, die ook elders in de bundel gebruikt worden. Dat versterkt de eenheid daarbinnen: de beelden in verschillende gedichten rijmen op elkaar. Door de herhaling van het thema van de herhaling, weer-

[p. 266]

spiegelt zich de bouw van Bachs fuga's:

al die herhaling waarin wordt gezocht naar die
ene beweging, waarin herinnering en verlangen
verdwijnen in elkaar -

Vier gedichten uit de reeks hebben zeven regels, het laatste heeft er slechts vijf, alsof het daarmee wil corresponderen met de afgebroken slotfuga van Bachs compositie. De laatste regel (waarachter Kopland eigenlijk geen punt had moeten plaatsen), is tevens de titel van de bundel, wat de centrale functie van de reeks onderstreept:

Het dwaalt, vloeit semen, valt uiteen, verdwijnt,
en het herhaalt zich, alsof er steeds weer iets
moet worden gezocht, gevonden, verloren, gezocht,
alsof er steeds weer iets moet, iets moet zijn
voor het verdwijnt en daarna.

De vierde regel verwijst naar het slot van het vijfde gedicht uit Natzweiler, hierboven geciteerd. De abstractie van Die Kunst der Fuge heft de concrete verschrikking van de voorgaande reeks niet op. Beide cycli bevestigen elkaar.

In het begin van de bundel lijkt Kopland zich van een nogal clichématige meerduidigheid te bedienen als hij schrijft:

Wet ik zei, laat het vanzelf
sprekend worden -

Maar het is meer dan een woordgrapje. Vanzelfsprekendheid is verderop in het gedicht een attribuut van vergankelijkheid. ‘Wat ik zei’ is het voorbije, ‘sprekend’ is het nu dat nog bezig is te vergaan. De hoop op vergankelijkheid die de stilstand opheft, die daardoor levend is, correspondeert met wat in het gedicht Baai stond.

In dit licht is het niet vreemd dat enkele gedichten in de bundel gaan over uitbeeldingen: schilderijen, tekeningen, foto's. In Dode vogels liggen op een oud schilderij fazanten en patrijzen, ligt op een foto een dode meeuw op het strand. Ze zijn ‘dingen nu / onder de dingen’ geworden, nu de hoop om te kunnen verdwijnen voorbij is.

Foto's van een ooit bezocht landschap roepen het besef op van die ‘hele volmaakte wereld’ die er wel moet zijn, maar ook van: ‘het volmaakt onvindbare antwoord / op de vraag welke wereld dat is.’ (klinkt Kouwenaars ‘volmaakt oneetbare perzik’ bier even mee?).

Wat uitgebeeld is, kan niet meer verdwijnen en is daarom dood. In de cyclus Florence stelt Kopland daarom de kunstenaar voor in zijn onmacht tegenover wat hij wil uitbeelden: Da Vinci tegenover de machinerie van spieren, pezen enz. die het paard is; Michelangelo tegenover de ‘perfekte machine / van hersenen, spieren en hart’ die David is. Da Vinci verwerpt zijn tekeningen van paarden, Michelangelo slaagt erin David te verbeelden, omdat deze al in het marmer aanwezig is. De dode Christus die hij wil beeldhouwen, blijft onaf, want die intense voorstelling van vergankelijkheid laat zich niet vasthouden.

Vergankelijkheid is een voorwaarde voor de beweging die het leven is. Dat bepaalt de melancholie in deze mooie, geconcentreerde bundel van Kopland, met een moment van verschrikking waar het op de historie wordt betrokken.

Jan van der Vegt

rutger kopland, Voor het verdwijnt en daarna, Uitgeverij G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1985, 32 p.