Ons Erfdeel. Jaargang 29

[p. 259]

Oordeel en vooroordeel in taal
Een beschouwing over taalattitude en rationalisering
P.C. Uit den Boogaart

P.C. UIT DENBOOGAART
werd geboren in 1942 in Rotterdam. Studeerde Nederlands en Italiaans aan de Universiteit van Utrecht. Is docent Nederlands en Italiaans aan de Technische Hogeschool Eindhoven, afdeling Wijsbegeerte en Maatschappij Wetenschappen. Publiceerde o.a. ‘Woordfrequenties’ (1975) en sinds 1977 bijdragen in ‘Onze Taal’.
Adres: Poiterslaan 1.5, NL,-5611 LA Eindhoven.

Een aantal jaren geleden las ik een verhaal van een Noordbrabantse die zich in Amsterdam had gevestigd. Wanneer zij zich aan een nieuw gezelschap voorstelde, vermeed zij opzettelijk het gebruik van de g-klank. Er was dan altijd wel iemand die zei: ‘Jij komt uit het Zuiden, hé?’ ‘Ja, hoe hoor je dat,’ vroeg zij dan. ‘Nou, gewoon, aan je zachte g.’ De moraal die de zuidelijke immigrante uit het verhaal trok was simpel: Amsterdammers (eigenlijk randstedelingen in het algemeen) zijn geborneerde, arrogante hufters die niet eens de moeite nemen om ècht tee luisteren.

Bovenstaande anekdote was deel van een verhaal dat verder niets met taal te maken had - ik ben trouwens al lang vergeten wie het geschreven heeft en waar het verschenen is. De plot is me bijgebleven omdat er tenminste twee lessen uit te leren vallen:

1.	Taalgebruikers zijn onnauwkeurige taalwaarnemers;
2.	slachtoffers van een taalvooroordeel generaliseren er op hun beurt ook maar zo wat op los.

Toelichting bij les twee: ik doel hier niet op het gebruik van de woorden, geborneerd, arrogant en hufters, want die heb ik zelf aan het verhaal toegevoegd om het standpunt van de Brabantse wat duidelijker te maken. Het punt is dat zij dacht dat Amsterdammers niet naar haar luisterden, omdat ze Brabantse was. Maar hoe kunnen ze geweten hebben dàt ze uit het Zuiden kwam als ze eerst niet een poging tot luisteren hadden gedaan? Dat brengt ons weer naar les één: taalgebruikers zijn onnauwkeurige taalwaarnemers, maar daarom niet a priori onbetrouwbare taalwaarnemers. De Amsterdammers die de hoofdpersoon tot zuiderlinge bestempelden hadden uiteindelijk gelijk. Alleen hun argument deugde niet. Dat heeft echter waarschijnlijk niets te maken met stupiditeit van hun zijde of met kwaadwillendheid. Het heeft te maken met onze manier van waarnemen in het algemeen. Om aan te geven wat ik bedoel, verzoek ik u een klein gedachtenexperiment te volgen.

Uw overbuurman, laten we zeggen mijnheer Doedens, verlaat elke dag precies om tien over acht te voet zijn huis. Dit zij het eerste gegeven. Daarbij ziet u hem iedere morgen om genoemde tijd vertrekken met een aktentas. Nu verschijnt op zekere dag de politie aan de deur om twaalf uur 's middags: De heren informeren of u laatstelijk de heer Doedens nog hebt gezien. Het kàn zijn dat u de hele ochtend met een onbehaaglijk gevoel hebt rondgelopen en thans beseft dat dat komt doordat u om tien over acht die bewuste morgen Doedens niet hebt gezien. Dat vertelt u de

[p. 260]

politie dan en Doedens is de klos. Maar even waarschijnlijk is het dat u het tijdstip van tien over acht in de morgen in de loop der tijden zo sterk bent gaan identificeren met Doedens plus aktentas, dat u durft te zweren dat u hem ook die morgen wel degelijk hebt gezien. Doedens ontsnapt de dans en de politie tast nog in het duister.

Algemener uitgedrukt: waarnemingen hebben altijd betrekking op een complex van verschijnselen. Voor het gemak nemen we één regelmatig terugkerend deelverschijnseltje als symbool voor het gehele complex (zachte g voor een zuidelijk accent, Doedens plus aktentas voor alles wat er rond tien over acht 's morgens gebeurt). Dat is ten dele een verklaring voor de onnauwkeurigheden in de taalwaarneming. Maar natuurlijk is er een dieper liggende oorzaak.

Stereotiepe vooroordelen over het taalgebruik van individuen of taalgemeenschappen worden versterkt door de omstandigheid dat mensen de neiging hebben om hun persoonlijke smaak tegenover de buitenwacht te verdedigen en te funderen. Bijvoorbeeld, wie zich stoort aan het gebruik van hun zijn gisteren weggegaan in plaats van zij zijn gisteren weggegaan zal dikwijls trachten deze afkeuring een schijn van objectieve redelijkheid te geven. Men kan in dezen opmerkingen horen als ‘hun zijn komt uit gemakzucht voort’, ‘hun zijn is taal van mensen die de regels niet kennen’, ‘door het onderscheid tussen onderwerp en voorwerp te laten vallen wordt de taal onduidelijker’, ‘als we het gebruik van hun zijn toelaten, dan mag binnenkort alles.’ Deze oordelen bevatten impliciet uitspraken over de wenselijkheid of onwenselijkheid van toestanden in de taal als geheel. De ene hun-bestrijder vindt het niet goed dat gemakzucht hoogtij viert. De tweede hun-opponent acht het ongewenst dat men de regels niet kent (alsof ook maar iemand de regels zou kennen). De derde ziet kennelijk graag een taal zonder dubbelzinnigheden. De vierde vreest een situatie van taalkundige anarchie.

Voor alle duidelijkheid eerst dit. Meestal zijn bovengenoemde algemene standpunten niet erg steekhoudend en bovendien niet erg relevant ter verklaring van de aversie tegen een taalverschijnsel in concreto. Waarom is bijvoorbeeld het loslaten van het verschil tussen onderwerpsvorm en voorwerpsvorm zo verwerpelijk in het geval van zij versus hun, en waarom irriteert het nauwelijks iemand dat het, ze, je en jullie ook in Standaard-Nederlands beide functies kunnen vervullen? En passant wil ik er nog aan toevoegen dat ondubbelzinnigheidsmaniakken net zo goed het afwijkend gebruik van hun kunnen propageren als afwijzen: als een hun-zijn-zegger ze zijn zegt, dan weet je bij die persoon zeker dat ze op levenloze dingen slaat; bij een zij-zijn-zegger weet je dat nooit zeker.

Ten tweede, weer voor alle duidelijkheid. Persoonlijk deel ik volkomen de weerzin tegen het gebruik van hun zijn gekomen. Sterker nog, ik zal geen drogredenering schuwen om waar het te pas komt dit verschijnsel te bestrijden. Maar vraag me niet waarom. Interessanter is de vraag waarom hele groepen taalgebruikers, waartoe ik toevallig behoor, zo gebeten zijn op dit welhaast klassieke specimen van wat in de volksmond wel taalverloedering wordt genoemd.

Ten derde: de lezer kan zich afvragen waarom ik zo'n afgezaagd voorbeeld heb gekozen als dat van hun zijn gekomen. Antwoord: elk ander voorbeeld zou even afgezaagd zijn. Soms kom je een leuk, onverwacht onredelijk vooroordeel tegen, maar dat is dan altijd hoogst persoonlijk. Zo beklaagde Renate Rubinstein zich in een column eens dat een manspersoon het woord kus gebruikte wat voor haar een reden was om niet met hem op kissing terms te geraken. Eveneens hoogst particulier deel ik haar antipathie, maar dan in omgekeerde richting: mij kan een zoen nauwe-

[p. 261]

lijks over de lippen komen, laat staan uit de pen vloeien.

Het één en ander resulteert in een tweetal vermoedens die ik dan pretentieus maar weer lessen zal noemen:

3. Taalgebruikers verpakken hun taaloordelen in algemene opinies die meestal uitsluitend dienen om één enkel oordeel over een onbeduidend facet van andermans taal gebruik te stigmatiseren;

4. het aantal aspecten waarop in concreto andermans taal wordt beoordeeld, is erg beperkt, en sterk afhankelijk van de aanwezigheid van een expliciete ‘communis opinio’ onder gelijkgestemden.

Les vier is plausibel genoeg als we ons het volgende realiseren. Iedereen heeft er behoefte aan snel te weten wat voor taalvlees hij of zij in de kuip heeft. Niet alleen, en niet hoofdzakelijk, hoop ik, om te discrimineren, maar om het toekomstig taalgedrag van de ander beter te kunnen voorspellen. Anderzijds heeft de doorsnee-taalgebruiker wel wat beters te doen dan elke klank en elk woord van de conversatiepartner op een goudschaaltje te wegen - zeker als men erin is geïnteresseerd wàt de ander te zeggen heeft. Dus moet een klein maar effectief check-listje voldoende zijn om anderen taaltypologisch te kunnen plaatsen.

Het onder les vier verwoorde vermoeden lijkt zo plausibel (en wordt afgezien daarvan ook wel door enige feiten bevestigd: vermeende of reële taalautoriteiten verzuchten dikwijls onder elkaar dat mensen altijd met dezelfde voorbeelden komen teneinde de superioriteit of inferioriteit van een bepaalde taalvariëteit te bewijzen) - zo plausibel dus dat het niet veel meer lijkt dan een open deur intrappen, een banaliteit. Niettemin, uit les vier valt een conclusie te trekken die niet direct triviaal is, en een les voor de sociolinguïstiek zou kunnen inhouden.

Wat immers is de sociolinguïstische verklaring voor taalverandering? Versimpeld komt de redenering altijd hierop neer: binnen een bepaalde gemeenschap ontstaat de gewoonte om, zeg maar eens, doeg in plaats van dag te zeggen bij het afscheid. Een ander deel van de taalgebruikers gaat ertoe over om hoi te zeggen bij het afscheid (en niet alleen bij de begroeting). Sociaal-cultureel prestige bij de diverse groeperingen zal uiteindelijk bepalen welk van de drie vormen algemeen zal zijn, in hoeverre er vreedzame coëxistentie van deze varianten kan bestaan, en hoe op de lange duur de sociale waardering van elk van de vormen is, gesteld dat ze alle drie de strijd om het bestaan enige tijd kunnen volhouden.

Wat is nu onze redenering daartegen? (Ik ga ervanuit dat de lezer of lezeres tijdelijk bereid is mijn gedachtengang tot de zijne of hare te maken). De hele argumentatie als boven beschreven is alleen dan geldig als dag, doeg, en hoi min of meer officiële visitekaartjes voor diverse maatschappelijke groeperingen worden. In andere gevallen zal het maatschappelijk prestige weinig of niets bijdragen tot de verspreiding of verdwijning van een van de vormen. Natuurlijk, àls een of andere taalvariant of taalafwijking positief of negatief gestigmatiseerd wordt door een bepaalde groep taalgebruikers, zal dat wel samenhangen met het sociaal prestige dat sommige mensen of sommige deelgroepen binnen die groep genieten. Maar zal het ooit voorspelbaar te verklaren zijn waarom Renate Rubinstein uitgerekend haar ongenoegen over het woord kus openbaar maakt, en zovele andere privé-irritaties voor zich houdt?

Laten we de zaak even van de andere kant bekijken. Is het mogelijk dat een taalverandering gaat optreden zonder dat dit eerst door een groep waakzame conservatieven is bestreden, en zonder dat die het stigma droeg van een klasse met sociaal prestige, in negatieve of positieve zin?

Ik meen dat dit inderdaad kan, ja, dat zulks inderdaad op verschillende terreinen

[p. 262]

heeft plaatsgevonden. Als voorbeeld neem ik de constructie ik ben niet willen komen. Het curieuze is dat de meeste taalgebruikers die de constructie afwijzen, haar niet zozeer als incorrect beschouwen, maar als non-existent. Dit geldt overigens vooral voor taalgebruikers uit Nederland; het schijnt dat Vlamingen wel bereid zijn te geloven dat de constructie wordt geproduceerd, maar weinig geneigd zijn haar over te nemen. Hoe dan ook, juist het ongeloof in het bestaan van de constructie is verantwoordelijk voor haar populariteit in Nederland de facto: geen schoolboek heeft de moeite genomen te waarschuwen tegen zo'n onwaarschijnlijke fout. Voor zover ik weet, is er ook geen enkele maatschappelijke klasse aan te wijzen die speciaal voor deze innovatie verantwoordelijk gesteld kan worden. (Over innovatie gesproken; mensen die menen dat het hier om een zeer recent verschijnsel gaat, vergissen zich; in een uit de jaren twintig daterende misdaadroman ben ik een keer de uitdrukking tegengekomen het is me niet te binnen willen schieten.) Zo zien we dat een inmiddels in de meeste kringen in Nederland geaccepteerde variant kon doordringen omdat niemand er speciaal op heeft gelet. Tegelijkertijd is het ook een mooi voorbeeld tegen de naïeve opvatting dat verandering door gemakzucht wordt veroorzaakt. Immers, de meest gemakzuchtige regel in dit verband zou luiden: als je wilt weten of je hebben of zijn in een zin met voltooide tijd moet gebruiken, dan kijk je naar het dichtstbijzijnde werkwoord. Dit is nu precies de officiële regel die zegt dat wij ik ben gekomen en ik heb kunnen komen moeten zeggen. Deze officiële regel wordt nu doorkruist door een in feite veel ingewikkelder: als je wilt weten of je hebben of zijn in een zin met voltooide tijd moet gebruiken, dan kijk je naar het belangrijkste werkwoord in de zin. Dus ik heb gekund, maar ik ben kunnen komen voor iemand die het werkwoord komen in de zin belangrijker vindt dan kunnen. Dit is allerminst gemakzucht. Maar terug naar onze sociale prestige-kwesties.

Hebt u zich wel eens afgevraagd waarom tegenwoordig op vakantie naast met vakantie wordt getolereerd, waar een paar decennia geleden mensen zich nog opwonden over dit gebruik van op? Ik zal u even een verklaring geven die u niet serieus hoeft te nemen, maar die wel strookt met alle mij bekende feiten.

In den beginne lagen de zaken simpel: op vakantie werd gezegd door benedenmoerdijkers en een enkele katholiek in de diaspora; met vakantie werd boven de Moerdijk gebezigd. Het cultureel prestige van zuiderlingen was zo gering dat de uitdrukking niet alleen als zuidelijk maar ook als fout werd gestigmatiseerd. Het foute karakter werd aldus gerationaliseerd: op vakantie zou een contaminatie zijn van met vakantie en op reis. Daarmee werd op vakantie ook meteen tot vulgarisme bestempeld, op één lijn met optelefoneren en soortgelijke evergreens uit de taalboekjes. Volkomen ten onrechte natuurlijk: op vakantie werd ook door de culturele elite in het Zuiden gebezigd, maar dat wist de taaltoonaangevende menigte toen niet meer. Nu ontstond er in de jaren zestig onder proletarisch denkende intellectuelen de neiging om hun taal bewust met een bescheiden hoeveelheid vulgarismen te kruiden. Op vakantie zou nooit geaccepteerd zijn als men zich bewust was van de zuidelijke oorsprong: het culturele prestige van het Zuiden was ook bij de nieuwe trendsetters allerminst gestegen. In hun midden bevond zich echter een vijfde colonne van vermomde zuiderlingen die de zachte g hadden afgezworen, de ee en de oo een beetje op zijn Hollands als ei en ou hadden leren uitspreken en daardoor een taal hanteerden die in de oren van de nieuwe cultuurdragers onvervalst proletarisch klonk. Natuurlijk hadden deze ex-zuiderlingen de uitdrukking op vakantie niet afgeleerd: ze wisten niet dat ze daarmee hun zuidelijke afkomst verrieden, en niemand wist dat, en daarom

[p. 263]

verrieden ze die afkomst ook niet. Zo werd het bon ton om ook op vakantie te zeggen, ook als men geen zuiderling was.

Als dit verhaal waar is (en ik geloof dat er in elk geval veel waars in zit), dan betekent het dat in gevallen van simpele ontleningen van het ene deel van een taalgemeenschap aan een andere de factor sociaal en/of cultureel prestige wel een rol kan spelen, maar niet noodzakelijkerwijs, en niet altijd op de manier die je zou verwachten. Uiteindelijk heeft in bovenstaand voorbeeld het geringe culturele prestige van het Zuiden de verspreiding van een taalverschijnsel niet alleen niet verhinderd, maar zelfs bevorderd.

U moet niet van me verwachten dat ik een soort omgekeerde sociolinguïstische doctrine ga propageren, of dat ik alle invloed van sociaal prestige buiten beschouwing zou willen laten. Ik wil bijvoorbeeld best aannemen dat de omvang van het huidige Romaanse taalgebied iets te maken heeft met het culturele prestige van de oude Romeinen destijds.

Het wordt tijd om weer enige lessen te trekken.

5. Sociolinguïsten hebben de neiging om hoofdzakelijk die taalverschuivingen en taalveranderingen te onderzoeken in gebieden en sociale omgevingen waar duidelijk afgebakende taalsystemen op elkaar botsen (Engels en Spaans in de Verenigde Staten, Standaard-Nederlands versus een daarvan sterk afwijkend dialect als het Kerkraads of Westvlaams. )

6. Deze omstandigheid heeft aanleiding gegeven tot het ontstaan van nieuwe vormen van bijgeloof, nu niet onder ‘naïeve’ taalgebruikers, maar onder taal-beschouwers.

Ik haast mij eraan toe te voegen dat les vijf geen verwijt aan sociolinguïsten inhoudt: voor de duidelijkheid van het onderzoek èn maatschappelijk gezien lijkt het wenselijker om sterk verschillende systemen te onderzoeken, dan te kijken wat er gebeurt als er maar een paar verschillen tussen één taalsysteem en het andere zijn.

Ook les zes lijkt me achteraf geen rampzalige boodschap te bevatten. Waarom immers zouden taalbeschouwers beter moeten zijn dan naïeve taalgebruikers, beter dus dan u en ik? Uiteindelijk hebben zij hun oordelen en vooroordelen hard nodig om anderen te kunnen overtuigen van hun betrekkelijk gelijk.

Intussen zal het de geïnteresseerde lezer niet ontgaan zijn dat bovenstaand verhaal geen melding maakt van sociolinguïstische stokpaardjes als taalregisters en domeinen. Als ik die wel in het betoog had verwerkt zou het verhaal misschien gedegener zijn geworden, maar ook gecompliceerder, en wat mij betreft niet tot essentieel andere resultaten geleid hebben.