Ons Erfdeel. Jaargang 29

Publikaties

Ernest Zahn: das unbekannte Holland

Wij zijn allen nieuwsgierig hoe wij er in de ogen van anderen uitzien, en dat geldt voor individuen net zo goed als voor naties. Natuurlijk varieert het beeld dat wij als landgenoten van de eigen natie hebben: waar sommigen bij voorbeeld met behagen wijzen op Nederlands voortrekkersrol in internationale vrede en veiligheid wijzen anderen eerder op de vermoeiende neiging van de Nederlander zich als schoolmeester met opgeheven vingertje overal mee te bemoeien. Maar het blijft interessant hoe een buitenlander tegen ons land aankijkt, zeker als dat iemand is als Ernest Zahn. Hij heeft niet alleen vele jaren in Nederland gewoond, hij is daarbij hoogleraar geweest in Amsterdam in de economische sociologie, en hij kent het bedrijfsleven van binnenuit. Zijn boek is ontstaan ‘als eine Art Liebhaberei’ naast zijn andere werkzaamheden, maar de auteur heeft zich heel behoorlijk ingewerkt in de bestaande literatuur, zodat hij alleszins tot oordelen bevoegd is. Het boek is een helder betoog, waarin zo nu en dan een gelukkige frase treft, bijvoorbeeld waar sprake is van de ethisch-religieuze achtergronden van de maatschappijhervorming: dat woord ‘klingt in manchen Ohren ernst und feierlich wie Kirchenglocken oder ein Orgelton’. (p. 38)

Overigens is Zahn een milde beoordelaar, die steeds met wellevendheid en begrip over de soms zo onbegrijpelijke Nederlandse toestanden schrijft. Het boek begint met een overzicht van de verwarrende hoeveelheid veranderingen van de samenleving in de jaren zestig en zeventig, waarbij de schrijver telkens laat zien de continuïteit onder of achter die veranderingen. Zo hoe de invloed van de preektoon nog altijd de protestacties van nu doortrekt: waren het niet van oudsher de predikanten en de kerk die de staat vermaanden? Tolerantie was en is geen principiële zaak: zij is als het ware in de maatschappij ingebakken. De waterstaat leidde al vroeg tot tamelijk democratische vormen van samenwerking, en ook in later tijd was er een naast elkaar bestaan van andersdenkenden die verdraagzaamheid een noodzaak maakte. Zo werden de katholieken getolereerd niet uit principiële verdraagzaamheid van de orthodoxe protestanten, maar omdat de regenten deze in de praktijk afdwongen. Ook tegenwoordig leeft in de politiek in een meerpartijenstelsel de noodzaak tot samenwerking; hoe felle botsingen er ook waren en zijn, de politieke confrontaties zijn in dit land toch nog altijd minder hard dan in de meeste omringende landen. Traditioneel is ook dat hervormingsbewegingen hier gewoonlijk geen vage revolutieplannen koesteren, maar vragen om actie op concrete punten.

In het algemeen treft trouwens toch de geringe ideologische achtergrond van de Nederlanders, wat tot uiting komt in het geringe aantal grote denkers dat ons land heeft gekend. Dit kerkelijkste allerlanden heeft bijvoorbeeld nauwelijks grote internationale theologen voortgebracht, en ook tijdens de Grote Verandering van de jaren zestig en zeventig was er een opmerkelijk contract tussen Nederland en Duitsland. Terwijl in het laatste land de ideologie hoogtij vierde en lieden van het slag van Rudi Dutchke vooral bemoeid waren om de filosofische fundering van de revolutie, richtten de Nederlandse activis-

[p. 146]

ten zich toch primair op concrete punten. De verklaring daarvan zoekt Zahn in het andere verleden van beide landen. In de zeventiende eeuw vormde de Nederlandse Republiek een staat met een bloeiende cultuur die ook op de Duitse grote invloed had, maar in de 18e en 19e eeuw veranderde dat. De geweldige opbloei van de Duitse cultuur ging lange tijd aan Nederland vrijwel voorbij, de Romantiek had er nauwelijks invloed, en de geesteswetenschappen bleven er in een traditioneel spoor. Men was alleen maar huiverig voor de Duitse filosofie die de godsdienst leek te ondermijnen. Wat de wetenschap aangaat is er daarna niet zo veel veranderd: de Nederlandse intellectuelen zijn nog altijd minder gericht op analyse en fundamentele discussie dan veel buitenlandse collega's: de oude neiging tot versluiering van tegenstellingen werkt hier op allerlei terreinen nog altijd door.

Een en ander heeft te maken met de verzuiling van de maatschappij, de verdeling van de levenssfeer naar confessie; behalve de katholieken en protestanten vormden immers ook de liberalen en socialisten duidelijk afgebakende eigen levenssferen. In dat klimaat was men er weliswaar op uit de eigen positie duidelijk te stellen, maar de neiging tot fundamentele discussie tussen de zuilen ontbrak. Dat heeft wollig denken in de hand gewerkt: niet de principes stonden voorop maar de ethische waarden. Het gaat niet om de rechtsstaat maar om de gerechtigheidsstaat, niet om de vraag of er ontwikkelingshulp moet zijn, maar of Nederland van alle landen daarbij wel het meeste zijn best doet. Ondanks de ‘ontzuiling’ van de laatste decennia leeft de opdeling van de samenleving naar ‘confessies’ onverminderd voort. De schrijver wijst erop dat ‘ontzuiling’ nog geen ‘deconfessionalisering’ betekent. Zo is er bijvoorbeeld nog altijd het curieuze Nederlandse omroepbestel, waaraan Zahn voortreffelijke bladzijden wijdt. In buitenlandse ogen moeten het provincialisme en het amateurisme ervan ook hoogst merkwaardig aandoen, vermengd als dat dan nog is met de Nederlandse behoefte tot belijdenis doen: nieuws kan immers niet zo maar worden gebracht, de brenger moet altijd laten weten hoe hij erover denkt.

De ruimte ontbreekt om op de meeste punten in te gaan die worden aangeroerd; het is natuurlijk niet zo dat het werk geen tegenspraak zou verdragen. Ik denk bijvoorbeeld aan de stelling dat de handel de nationale identiteit heeft bepaald. Dat is niet de gehele waarheid, maar hangt samen met Zahns hollandocentrisme: hij heeft er geen oog voor dat de situatie in de landprovincies soms heel anders was, en dat wat voor Holland gold niet automatisch opging voor Gelderland en Limburg. Dat neemt niet weg dat dit een bijzonder interessant werk is, dat hopelijk ook in een Nederlandse vertaling nog eens op de markt zal komen.

H. van der Hoeven

ernest zahn, Das unbekannte Holland. Regenten, Rebellen und Reformatoren, Siedler, Berlin, 1984, 335 p.