Ons Erfdeel. Jaargang 29

Laat dichterschap: Jozef Eijckmans

Dichters debuteren doorgaans op betrekkelijk jonge leeftijd, spreken de taal van hun generatie of wekken deze op en geven stem aan de gevoelens en gedachten van hun tijd en actualiteit. Anderen daarentegen zijn gedoemd tot een veel individueler plaats en ontwikkeling; zij lopen de kans minder snel herkend te worden. Tot deze laatsten behoort Jozef Eijckmans.

Hij debuteerde op een welhaast ongelukkig moment: 1955. Te laat voor de vijftigers, te vroeg voor de zestigers. Nu is de waarde van een datum altijd betrekkelijk, maar toch speelt een dergelijk element een rol in het publicitaire spel. Niettemin ligt de oorzaak van Eijckmans' isolement dieper. Hij begon pas na zijn veertigste jaar te schrijven en kon op basis daarvan reeds moeilijk tot hen behoren, wier jeugd getekend werd door de Tweede Wereldoorlog (de vijftigers, de zestigers). Eijckmans' belevingswereld was een andere en dat zou hem dwingen tot een solitaire ontwikkelingsgang.

Van meet af aan gebruikte hij de poëzie om het verschijnsel tijd te lijf te gaan. De mooiste momenten van het leven, de indringendste ervaringen die iemand ten deel vallen, trachtte hij in gedichten levend te houden. Het schrijven is voor Jozef Eijckmans een voortdurende krachtmeting tussen taal en tijd. In dit opzicht is hij te vergelijken met de prozaïst Maurice Gilliams. Beiden hebben bovendien hun wortels in het fin de siècle, beiden zagen in hun jeugd de contouren van een verloren paradijs.

Uitvoerig beschrijvend of barok taalgebruik is Eijckmans echter wezensvreemd. In de benadering van de taal is hij volstrekt modern. Hij streefde al vroeg soberheid na en liet geen ruimte aan een omhaal van woorden. Voor hem werd het gedicht hoe langer hoe meer een ding, een constructie van taal. Op zeker moment trachtte hij zelfs elke emotie uit het gedicht te verwijderen en een abstract taalbouwsel te creëren. Taal over taal. Men raakt dan vanzelf aan de grenzen van de poëzie en Eijckmans begreep dit. Maar hij kwam van dat keerpunt vandaan met een belangrijke verworvenheid: de uitgediepte kennis van het materiaal dat de taal is.

Het is hier de plek niet om uitvoerig op een en ander in te gaan; wie een overzicht van Eijckmans' ontwikkeling zoekt vindt dit in mijn artikel Jozef Eijckmans, 35 jaar dichterschap tegen 75 jaar leven,(Bzzlltin 96, mei 1982,

Jozef Eijckmans (^o1907) (Foto Cor Stuyvoet).

pp. 23-33. Maar wie hem volgde stond verbaasd van de mate waarin hij na zijn abstracte periode emoties in zijn werk toeliet. Wél bleef hij daarbij meer aanhanger van de suggestie dan van de omschrijving. Eijckmans' lyriek is eerder die van de fotograaf dan van de zanger. De lezer krijgt veelal visuele elementen voorgelegd, die in een gespannen, onopgelost verband blijven staan. Het is de werkzaamheid van de lezer - de ander die altijd in deze poëzie wordt voorondersteld - die het gedicht zin geeft. Die het spanningsveld doet oplichten, die het gedicht in werking zet. Als voorbeeld moge hier gelden het slotgedicht van de korte cyclus De introvert:

dan
fotografeer de zwartgeblakerde
ruïne

zeg niet
dit is de zwartgeblakerde ruïne
hier komen de familietwisten aan de beurt

en
zo toch nog een kind knielt bij
het bloedigst schouwspel

de kraaien in de vensterbogen
weten nergens meer
van

Dit gedicht uit Som der veranderingen (1984) sluit nog goed aan bij Eijckmans' zoektocht in vroegere perioden en abstrahering van de voorbije tijd. Opmerkelijk in het jongste werk is echter het verschijnsel dat de dichter de eigen actualiteit, de ouderdom, als thema toelaat. Plotse-

[p. 118]

ling verspringt het perspectief, is er het heden tegenover de voorgoed verloren tijd en vindt er een krachtmeting plaats met die actualiteit die doordrenkt is van ouderdoms- en doodsgedachten. Titel noch openingsgedicht van de jongste bundel laten te raden over. Van onder en boven de grond (1985) opent aldus:

lang gewacht
met ouderdomspoëzie
de jonge gezichten om mij
heen
hebben het belet
weerzin tegen het verval (die
dooddoener)
heeft het belet
het licht van elke dichter
en van de hoge muziek (tijdeloos)
hebben het belet
de paradox (altijd redder in de nood)
heeft het belet
nu
dit uiteindelijk
(op eigen risico dan)
heeft het toegestaan
liet er mijn handen niet meer
van af

Juist hij die beladenheid van emoties altijd gemeden heeft, laat ze nu bijna glimlachend toe. Het is een fascinerend schouwspel dat zich in deze bundel ontwikkelt, vooral omdat Eijckmans nergens de klagende toon hanteert die dergelijke thema's vaak zwaar te verdragen maakt. Nee, hij blijft uiterste concreet en zintuiglijk in zijn benadering van vergankelijkheidsgedachten. Een hoogtepunt is hier de afdeling Nacht moeder van al wat anders is. Het draagt als ondertitel een gedicht en kan gezien worden als een muziekstuk met diverse onderdelen die van de dichter alle een subtitel meekregen. Stem en tegenstem zijn aanwezig, melancholie evengoed als ironie. Men vindt bezwering naast evocatie, vaststelling van eindigheid naast ontsnappingsmogelijkheden. Het is poëzie die uit weerzin soms alle perspectief of hoop wil vernietigen (‘ontken/ontken’), maar die juist doordat alles in woorden wordt gevat en uit de actualiteit wordt geïsoleerd, troost inhoudt en de tegenspraak biedt tegen de realiteit van de dood. Het gedicht wordt de gerealiseerde droom van duurzaamheid. Niet zomaar verschijnt bijna aan het slot het weergekeerde gedicht. met een citaat uit de laatste pagina:

het zijn de taaldingen die uitmaken
wat nog te redden is al gaat het nu
met een al te harde hand
voor een toch zo hachelijke
elegie

De redding, het dichterlijk verweer tegen de vergankelijkheid blijft geïmpliceerd. Dat alles wordt getoonzet in een hachelijke elegie, maakt deze jongste poëzie van Jozef Eijckmans uiterst interessant.

Dirk Kroon

jozef eyckmans, Som der veranderingen, Manteau, Amsterdam, 1984, 64 p. Idem, Van onder en boven de grond, Manteau, Amsterdam, 1985, 56 p.