Ons Erfdeel. Jaargang 29

Tegen verpaupering en verschraling

Al een jaar of vijf publiceert Manteau Antwerpen een naamloze ‘essayreeks onder redactionele leiding van Paul de Wispelaere’. Mondjesmaat, want zo bijzonder worden essayisten niet in de watten gelegd, verschenen tot nog toe gebundelde essays van Hugo Brems (Al wie omziet, 1981), Hugo Bousset (Schrijven aan een opus, 1982), Jan Jerphaas Wesselo (Vlaamse wegen, 1983) en Paul Claes (Clausreading, 1984). In haar geheel is de reeks blijkbaar op de Vlaamse letteren gericht; toch komen ook de Nederlandse geïnteresseerden wel aan hun trekken.

Dat geldt eveneens voor de titels van 1985: Bij nader inzien van Lionel Deflo en Met verpauperde pen van Hedwig Speliers. (Een boek als Tegendraads van Ab Visser, óók pas uit, moet ik hier onbesproken laten, al bundelt het boeiende ‘literair kritische analyses (lees: recensies) uit de Leeuwarder Courant. Het betreft evenwel een uitgave van Manteau Amsterdam die in deze essayreeks dus niet thuishoort.)

In Met verpauperde pen brengt de dichter-leraar Hedwig Speliers tien essays bijeen: een daarvan (Er is honger naar kneedbare ruimte, over poëzie op school) is in 1983 geschreven in opdracht van de rijksinspectie Nederlands, de negen andere publiceerde hij eerder, soms onder een andere titel; enkele werden bij deze gelegenheid (Speliers, vijftigste verjaardag?) of licht gewijzigd of compleet herzien. De oudste tekst dateert van 1963 en komt uit het tijdschrift Diagram, het jongste stuk (Het tranenkastje, over de neoromantiek) verscheen op 24 november 1984 in Elseviers Magazine.

Wie aan de titel van het boek onachtzaam voorbij zou gaan, wordt in de ondertitel aan de eigenlijke bedoeling van Speliers, de polemicus, herinnerd: ‘essays over de verarmingsverschijnselen in onze poëzie’. Niettemin treedt Speliers hier niet naar voren als de verrekte gelijkhebber, maar als een serieus, bij wijlen ironisch criticus, die meestal snedig en met volle inzet het poëtisch lopende bandwerk in realistische, anekdotische en romantische trant bestrijdt. Ofschoon elk van de essays op zichzelf kan worden gelezen, merkt alleen wie ze allemààl doorneemt tot zijn verrassing een opmerkelijke en verhelderende samenhang tussen de stukken.

In de eerste drie essays heeft Speliers het allereerst over de infantiele crisisprodukten van veel

Hedwig Speliers (^o1935).

hedendaagse poëzie; ‘het informatisme’ van Armando, K. Schippers, ‘de bijna onbestaande’ Hans Sleutelaar, Hans Verhagen en ‘de haast onmondige’ Cornelis Bastiaan Vaandrager, van tijdschriften als Barbarber en Gard Sivik, en het nieuw realisme van het dozijn poëzieapostelen dat in Vlaanderen rond Kreatief, Revolver en Yang schouder aan schouder gaat (ging?) staan ‘om de kwalitatieve minwaarde van hun werk langs andere dan literaire wegen een kwantitatieve plus waarde te geven’. Jammer is dat Speliers daarbij zo weinig concreet te werk gaat: hij, de galspuwer van weleer, noemt nagenoeg geen Vlaamse namen, tenzij gevoileerd (‘een koninklijk lachertje’, ‘een glimlasoentje naar de werkelijkheid’, ‘het consumptieve landschap, al dan niet met roze hoed’), en zijn weliswaar plausibele theorieën staaft hij niet of nauwelijks met voorbeelden van deze ‘gedepersonaliseerde’ poëzie.

Voor Speliers is poëzie in essentie: niet vertellen, spreken over of parafraseren, maar zeggen, scheppen, creëren. De belangrijkste eis van de poëzie is transformatie en niet parafrase. De taal en de werkelijkheid moeten niet worden getranscribeerd, maar in evolutieve zin getransformeerd. De idee van vooruitgang is immers geen alleenrecht van de wetenschap; zij is aanwijsbaar in alle kunsten, inclusief de poëzie. M.a.w. in de dichtkunst ging het van gezongen tekst naar geschre-

[p. 114]

ven ‘taalverhandeling’, van pictogram naar poëtogram, van mytische waarheid en religieuze incantatie naar een ingewikkelder mechanisme van taligheid, naar een poëtische techniciteit. Vandaar dat Speliers zich heftig verzet tegen stemmen (van H. Brems, R. Rubinstein, K. van het Reve e.a.) die beweren dat er in de kunst geen vooruitgang mogelijk is. Omdat het nieuw-realistische en het neoromantische model op conventies terugvallen, zich tegen het experiment uit welke hoek óók keren, de ingewikkelde menselijke ervaring versmallen tot anekdotische optelsommetjes i.p.v. de transformatie ervan, voeren ze reductie, regressie en verarming in hun vaandel. Volgens Speliers moet een goede dichter zich aan de talige communicatie van de omgangstaal onttrekken, anders ondergraaft hij zijn eigen medium, want uitgerekend aan de metataligheid ontleent hij zijn specifieke plaats. Realisten echter vinden het leven zelf poëzie, de werkelijkheid heeft geen verfraaiing nodig, ze is op zichzelf de moeite waard, maar Speliers lacht zulke argumenten weg: hun detailhandel noemt hij poëtisch verschraald, een ‘terugkrabbelingsproces’.

In de essays De juffrouw van biscuit en Een vermeende vriendschap toont Speliers vervolgens aan, dat poëzie als evolutionaire taaluiting naar ‘poëtaligheid’ toe, al eerder dan in de jaren 70 tegenwind te verduren kreeg. Daar hadden het tijdschrift Forum (1932-1933) en het ‘desastreuse denken over poëzie’, van Eddy du Perron en Menno ter Braak mee te maken. Voor deze Hollandse ‘burgerschrijvers’ was poëzie mededeling, simpele zegging i.p.v. expressie, transformatie én deformatie. Aansluitend maakt Speliers brandhout van de gedichten van Willem Elsschot, die door de ‘vernisten van’ Forum de literatuur werd binnengehaald om zijn directe zeggingskracht. Voor Speliers is dat een eigenschap van de parafrase, dus anti-lyriek. ‘Poëtaligheid’ moet je hier dus niet zoeken. In deze poëzie is geen poëzie aanwezig. Wél aanwezig zijn getranscribeerde emoties van woede, opstand en pessimisme. Van rijm voorzien (p. 62).

Dat Van Ostaijen en Du Perron begin 1925 met elkaar bevriend raakten, noemt Speliers een misverstand, want voor Van Ostaijen was poëzie ‘woordkunst’, d.w.z. ‘een in het metafysische geankerd spel met woorden’, en voor Du Perron (‘Vent voor hij wist dat hij Vent was’) wonnen psychologische categorieën (als persoonlijkheid moed en eerlijkheid) het compleet van literaire. Anders gezegd: wie de vierentachtig brieven van hun ‘vriendschap uit noodzaak’ bestudeert, woont de geboorte van de ‘personalist’ Du Perron versus de ‘formalist’ Van Ostaijen. ‘Vriendschap onder kunstenaars is alleen mogelijk als ze wederzijds elkaars werk appreciëren’ merkt de auteur op p. 76 terecht op.

Tenslotte nog iets over twee andere essays die me hebben geboeid: het ene omdat het een sleutel van een moeilijk toegankelijk dichterschap aanreikt, het ander omdat het me op de stang jaagt. ‘Een Forumvreemde dichter’ handelt over de ‘dichterdichter’ Hans Favery, die in drieëntwintig jaar slechts vijf dichtbundels publiceerde (en niet vier zoals Speliers schrijft; in 1983 volgde nog Zijden kettingen). Met Favery, die van zijn lezers een intellectuele bereidwilligheid (leeservaring en concentratie) verwacht. Krijgen we (eindelijk) opnieuw aansluiting bij het autonomisme van Paul Van Ostaijen.

In Het anagogisch dichterschap van Guido Gezelle maakt Speliers duidelijk waarom ‘dat enorme oeuvre van Gezelle’ bij hem ‘als nonsens en rijmelarij’ overkomt. Gezelle is een ‘monosemisch’ dichter: polysemie (= veelheid van betekenissen), ‘een premisse van het moderne levensgevoel’, kent hij niet. ‘Gezelle is slechts voor één interpretatie vatbaar en daarom niet meer aan-

[p. 115]

trekkelijk. De monolitische mens is dood en dat maakt Gezelle voor mij onleesbaar’. Met zulke uitlatingen strijkt Speliers mij (en wellicht vele Gezellianen) tegen de (grijze) haren in. Hoe zou ik het Brugse wonder weigeren au sérieux te nemen omdat bij hem anders dan bij Baudelaire, Rimbaud en Mallarmé géén of te weinig basis van het poëtisch modernisme is gelegd?!

Ook het laatste essay, over school en poëzie, heeft mij (als moedertaaldidacticus dan) ontgoocheld. Voor een systematischer aanpak van het inderdaad mank lopende poëzie-onderricht in het onderwijs biedt het m.i. te weinig concreet materiaal.

Al met al heeft de lectuur van Met verpauperde pen mij erg waardevolle inzichten gegeven. Jammer is het, dat naast enkele onduidelijkheden en verschrijvingen nogal spel- en taalfouten onverbeterd zijn gebleven (het is b.v. ‘zodra’ niet ‘van zodra’; peloton i.p.v. peleton; intrinsiek; Westeuropees, Haagse Post (zonder lidwoord).

Luc Decorte

speliers h., Met verpauperde pen. Essays over de verarmingsverschijnselen in onze poëzie, Manteau, Antwerpen, 1985, 151 p.