Ons Erfdeel. Jaargang 29

Een leven, een roman

De werkelijkheid is vaak saai en monotoon, verloopt in langzaam vloeiende bewegingen. Ze mist meestal de ophefmakende dramatische samenloop van omstandigheden zoals een schrijver die kan bedenken. Echt gebeurde feiten zijn niet per se een waarborg voor boeiende lectuur. Met zijn jongste werk bewees Willy Spillebeen bepaalde reële gebeurtenissen zo te kunnen transponeren, dat ze stof leveren voor een interessante roman. Deze werkwijze wordt soms faction genoemd, een vermenging van facts en fiction.

De Varkensput tekent een knap psychologisch portret van een

[p. 108]

gedesillusioneerde oude dame. Madame Jeanne groeide op in een hardwerkende boerengezin uit de Westhoek. Vanaf haar kinderjaren wordt zij geconfronteerd met de dood: haar lievelingsbroer sterft bij een poging om een varken uit een waterput te halen, haar andere broer sneuvelt. Na de oorlog wordt Jeanne gezelschapsdame van een kasteelvrouw, van wie ze een klein fortuin erft. Ze trouwt een leeghoofd uit de betere kringen. Maar aanzien en vermogen kunnen haar leven niet vullen.

Al heel vlug vervreemdt ze van haar man Richard, een streberige opportunist die aast op een politieke carrière. Door hypocrisie en opportunisme wordt hij zelfs senator, maar als mens heeft hij voor Jeanne afgedaan. Ze moet met lede ogen aanzien hoe haar twee zonen erg gehecht zijn aan hun vader. Ze besluit Richard te treffen in zijn kinderen, door hen in maatschappelijk posities te manoeuvreren die rechtstreeks indruisen tegen zijn opvattingen. Als een meedogenloze Medea blijft zij uiteindelijk alleen achter: haar twee zonen sterven onder dramatische omstandigheden, met Richard loopt het tragi-komisch af. Gedreven door drankzucht en wanhopige eenzaamheid maakt zij tenslotte een einde aan haar leven.

Madame Jeanne wekt niet meteen sympathie op bij de lezer. Zij is erg trots, trouwt uit pure berekening, zit vol onwrikbare ambitie, leert dankzij haar handelsgeest schitterend schipperen in de Tweede Wereldoorlog, ontpopt zich tot een ijzeren dame voor wie iedereen huivert. Ze heeft ook haar zwakke momenten. Haar hele leven lang achtervolgt haar het beeld van de waterput waaruit haar broer tevergeefs trachtte te ontsnappen. Zij wil aan haar armelijke, landelijke milieu ontkomen. Sociaal-economisch zijn er twee gescheiden werelden: de arme Vlaamse en de rijke verfranste. Jeanne heeft er alles voor over om de overstap te maken.

Even neemt ze nog haar toevlucht tot de literatuur, maar Willem Elsschot maakt haar onom

Willy Spillebeen (^o1932).

wonden duidelijk dat haar geschriften taalkundig waardeloze prullen zijn. ‘Ik was razend omdat ik een Vlaamse was, omdat ik stuntelde met het Frans én onbekwaam was om me uit te drukken in goed Nederlands.’ (p. 52). Céline spreekt geen oordeel uit over haar schrijfwerk, maar maakt haar een poosje tot zijn geliefde. Door haar afkomst en haar inzicht voelt zij zich een buitenstaanster, een constante in het werk van Spillebeen. Ze wil zich met alle geweld aan haar milieu onttrekken, maar beseft te laat dat ze daarmee haar eigen identiteit verliest. Haar intellectualisme drijft haar weg van haar geboortestreek en de plattelandsmentaliteit, waaraan ze met al haar emotionele wortels vastzit.

Ook de contemporaine geschiedenis komt aan de orde. Historische figuren als Joris van Severen en Jeroom Leuridan worden levensecht getypeerd. Gebeurtenissen als het opblazen van de IJzertoren, onfrisse praktijken van het Verzet en het hopeloze amateurisme van het Belgische leger worden treffend getekend. De auteur heeft de feiten naar het literaire vlak getransponeerd.

De verhaalstructuur zit vernuftig in elkaar. Leraar-schrijver Jaak Tantasis - een figuur die ook in ander werk van Spillebeen een rol speelt - verneemt de dood van madame Jeanne, moeder van een collega. Hij neemt de taak op zich haar leven op te roepen: tijdens zijn talrijke bezoeken aan haar maakte hij aantekeningen van haar verhalen. De oudgewor-

[p. 109]

den madame Jeanne blikt in een soort monologue intérieur terug op haar tumultueuze leven via de pen van Tantasis. Zij vertelt niet altijd chronologisch, ‘betrapt’ er zichzelf soms op dat zij afdwaalt of iets vergeten is. Zij schijnt voldoende te hebben beleefd om een nog veel dikkere roman te vullen, maar beperkt zich tot enkele capita selecta, sterk evocatief beschreven gebeurtenissen of meeslepende beschrijvingen. Rond haar verhaal is het korte kaderverhaal van Jaak Tantasis geweven, waarin hij in de ikvorm terugblikt op zijn relatie met madame Jeanne en haar oudste zoon.

Een beknopte weergave van de Medea-mythe gaat aan het geheel vooraf. Deze figuur komt vrij vaak terug, net als tal van andere soms te expliciet symbolische en literaire verwijzingen. Is de lezer zo gespeend van elke vorm van creatieve verwerking dat hij op die manier aan het handje gehouden moet worden? Wanneer een roman kan worden gelezen als louter spannende gebeurtenis, als psychologisch portret, als historische achtergrondinformatie, als zinnebeeldig verhaal, dan is het voor de lezer juist boeiend tussen al die parallelle lagen de verbindingsdraden te ontdekken.

Dat laatste neemt niet weg dat Spillebeen een heel interessant werk heeft geschreven. Enerzijds blijft hij trouw aan zijn thematiek, de ‘Ich Suche’ van het hoofdpersonage, anderzijds werkt hij vernieuwend door een vrouwelijk personage het verhaal te laten vertellen. Het optreden van historische figuren maakt er deze psychologische roman alleen maar boeiender op.

Lut Haeck

willy spillebeen, De Varkensput, Manteau, Antwerpen, 1985, 250 p.