Ons Erfdeel. Jaargang 29

Ed Leeflang: zachtmoedige complexiteit

Sedert zijn met de Jan Campertprijs 1980 bekroonde debuut De hazen en andere gedichten zijn van Ed Leeflang (^o1929) nog twee bundels poëzie verschenen die het beeld van zijn dichterschap hebben bevestigd: Bewoond als ik ben (1981) en Op pennewips plek (1982). Leeflang kiest als dichter vóór de directe communicatie en onmiddellijke herkenbaarheid, en tegen de abstractie, de cultus van de taligheid en ironie (de richting vertegenwoordigd door de Raster-dichters in het Noorden, en in het zuiden door H. Speliers). Leeflang schrijft ‘persoonlijke’ poëzie waarin gerefereerd wordt aan de werkelijkheid, aan de emoties en belevenissen van de dichter. De ‘duidelijkheid’ die op die manier ontstaat, blijft echter te onderscheiden van het triviale: het poëtische programma van Leeflang is, evenals dat van Judith Herzberg en Rutger Kopland, te situeren in de traditie van Nijhoff en Bloem. In zijn eerste bundel gaf Leeflang zelf deze affiniteit duidelijk aan: hij is ‘opgegroeid met Nijhoff en met Bloem, / het regenachtige noodlot en het wonder / achter het wonder van de werkelijkheid’ (De hazen, p. 33).

Het anekdotische element van deze parlando-poëzie is zelden eenduidig: de waargenomen wereld wordt a.h.w. ‘geladen’ met emoties en het poëtische beeld geeft toegang tot een ‘andere’, diepere wereld. Als zodanig is Leeflangs poëzie verbonden met de symbolistische traditie (waarop overigens ook de traditie van de ‘abstracte’ poëzie teruggaat). Revelerend in dit verband is, dat Leeflang al vanaf zijn eerste bundel nadrukkelijk bezig blijkt te zijn met de eigen poëtica. Deze (symbolistische) behoefte te dichten over het dichten komt als tendens nadrukkelijk tot uiting in

[p. 104]

Leeflangs jongste bundel, Bezoek aan het vrachtschip, waarin het lange verhalende titelgedicht als één volgehouden metafoor over het dichten kan worden gelezen. Niet alleen door de dubbele gelaagdheid van dit gedicht, maar ook door de symbolische geladenheid van de overige twee reeksen gedichten, is Bezoek aan het vrachtschip veel complexer dan Leeflangs vroeger werk. De bundel is als geheel minder direct toegankelijk. De afstand tot de Raster-poëzie is kleiner geworden: het vers is harder, minder vloeiend, het anekdotische element staat niet overal nadrukkelijk op de voorgrond. Dezelfde evolutie was eerder al te constateren bij de verwante Tirade-dichter Rutger Kopland. De grondtoon van Leeflangs poëzie is echter identiek gebleven: zachtmoedig en nostalgisch, getuigend van een alles doordringende behoefte aan verdieping en aan intimiteit, aan menselijke warmte.

In de afdelingen ‘De woordsoorten’ (met negentien gedichten, waarvan zes getiteld) en ‘Vrolijker dan toeval zijn’ (met twintig gedichten, waarvan zestien getiteld) worden verhalende verzen afgewisseld met ‘onpersoonlijke’ momentopnamen en persoonlijke bespiegelingen. Ook in de thematiek heeft zich een verschuiving voorgedaan. Typerend voor deze ‘overgang’ is het openingsgedicht van de cyclus ‘De woordsoorten’. De herinnering aan de kinderjaren - toen de woordsoorten (‘alle tien’) een beschermende gids vormden in de wereld van het kind - wordt verbonden met het nu, wat een bekend motief is uit Leeflangs vroegere poëzie. Naast de verbinding van heden en verleden komt echter een nieuwe band tot stand: die tussen de ik en een jij. Deze nog broze, groeiende relatie, die ontstaat tijdens en door het benoemen zelf - het aanduiden is omhelzen, is bezitten - staat centraal in het geheel van de bundel. Maar vooral de eerste cyclus heeft een sterk wervend karakter: juist via de mogelijkheden van het woord, de woordsoorten,

Ed Leeflang (^o1929) (Foto Bert Nienhuis).

komt een steeds sterkere nadruk te liggen op de toenadering van de ik en de jij - ‘onderwerpen / dienaar elkaar verwijzen’ (p. 15). Soms wordt deze relatie nogal dwangmatig in verband gebracht met de grammatica, zoals in ‘Voor wij het weten heeft het duinpad / ons door dun helm / de onbegroeide vlakte ingeleid’ (p. 18), waar een volmaakt harmonisch natuurbeeld, weerspiegeling van één-wording en ontgrenzing, wordt afgebroken met de in deze reeks obligatie verwijzing: ‘Maar waar wij wandelen / is nog geen zinsverband’. Een andere ‘storende’ breuk komt voor in ‘Ons beeld’ (p. 26: ‘slap van billen’). Elders is het beeld van de eenwording bewust ruimteloos, de ruimte afwijzend (p. 21: ‘Zij zijn liefst nergens, / te gehecht aan lust’) of deze overstijgend (p. 23: ‘Terwijl de kamer zijn belang verliest’).

De tweede reeks gedichten sluit nauwer aan bij Leeflangs vroegere poëzie door een sterkere ruimtelijke detaillering: zo lijkt het openingsgedicht ‘De boswei’ wel een beschrijving van een schilderij of foto (vgl. expliciet in het slotgedicht van de reeks: ‘De foto’). Ook hier worden het landschap, de natuur, het bos, de dieren via zintuiglijke indrukken bezield, beladen met levende eigenschappen, met hierbij treffende, verrassende vondsten als: ‘De pluk / is al voorbij. Vergeten vruchten / stralen, lichtpunten in neerbuigend / denken uit hun stammen’ (p. 31). Er zijn ook nadrukkelijke verwijzingen

[p. 105]

naar vroeger werk, zoals ‘Groot hoefblad’, een ‘persoonlijk’ gedicht dat als gaaf voorbeeld kan gelden van de door Leeflang nagestreefde ‘doorzichtige complexiteit’ (te vergelijken met De hazen, p. 55). Deze tweede cyclus is ook melancholischer dan de eerste: het motief van dood, herfstigheid en verval loopt er als een rode draad doorheen. De sfeer van vergeefsheid en vluchtigheid doordringt zelfs het beeld van het schrijven. In ‘De drieteenstrandloper’ (p. 37) roept het spoor van het stranddier, dat wordt weggewist door het ‘plompverloren dweilen’ van de opwellende zee, het beeld op van ‘vluchtig spijkerschrift, / in scheve aanloopregels, bijna kwatrijnen’.

Dé verrassing van deze bundel is echter het titelgedicht. ‘Bezoek aan het vrachtschip’, geschreven in episch-verhalende, overwegend paarsgewijs of gekruist rijmende verzen. Het gedicht verhaalt het bezoek van de ik- en jijfiguur aan een hoog vrachtschip, ‘afgemeerd / aan boeien in een slurf zwart IJ’. Tegelijk wordt het verhaal echter geïntroduceerd als een gedicht over het ontstaan van het / dit gedicht, dat op een zomeravond tot stand kwam toen het ‘verstand’ werd aangescherpt door ‘laat licht’ en ‘alles in rijm geschoten voor het samenhangt’. Deze los samenhangende, ‘in rijm geschoten’ poëzie, d.w.z. de ‘directe’ poëzie die antwoord brengt ‘in een spraak van uithangborden’ (poëzie zoals Leeflang die schrijft dus), wordt even verder omschreven als ontstaan uit een visioen, vol dichterlijke eenvoud, en tegengesteld aan de duistere (door wolken verduisterde) poëzie, ‘wars van empirie’, van de dreigende ‘cobrakoppen’, d.i. een niet mis te verstane verwijzing naar (en afwijzing van) de hermetische experimentelen van Cobra (Lucebert e.a.).

Een gedetailleerde, analyse van dit gedicht zou aan het licht brengen dat Leeflang er een volgehouden parallel in uitwerkt tussen het afdalen in het schip (in een ‘nutteloze, wild bedrade chaos’) en het dichten zelf (het vormgeven, ordenen) en dat op deze problematiek van de zoekende kunstenaar ook nog een tegenstelling tussen Oost en West wordt geënt: de westerling, die ‘hardnekkig onderin’ zit, wordt er geconfronteerd met een ziener, een ‘grootmeester van het niets’. De kennis van de westerling schiet hierbij tekort:

Ons rest geen leer, weinig geweten, amper tact.
om te verkeren met het onverklaarde.

‘Bezoek aan het vrachtschip’ is een belangrijk gedicht, dat een sleutelgedicht zou kunnen zijn in het werk van Leeflang. Het zal, naar ik vermoed en hoop, nog heel wat commentaren uitlokken.

Anne Marie Musschoot.

ed leeflang, Bezoek aan het vrachtschip, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1985, 58 p.