Ons Erfdeel. Jaargang 28

Publikaties

De uitgeverij in Vlaanderen

Een uitgever - van professie niet alleen, maar minstens evenzeer uit roeping - omschreef zichzelf en zijn vakgenoten eens als: mensen die niets zelf kunnen. De boeken waarop hun naam en vignet prijken, worden immers geschreven door een auteur; het manuscript wordt getransformeerd voor de druk door een typograaf; zetter en drukker zorgen, mede dank zij de papierfabrikant, voor de materialisering, en de binder maakt er een boek van, dat door de boekhandelaar wordt verkocht. Vele lezers zijn zich dan ook nauwelijks bewust wie en wat de uitgever is van de roman, de verzenbundel, het studieboek of de dictionaire die zij in handen hebben. En de geschiedenis van de uitgeverij is volledig terra incognita voor het publiek - met uitzondering van een kleine schare toegewijde specialisten, die zich veelal bezig houden met het oude boek. Het is tekenend dat in literatuurgeschiedenissen vrijwel nooit gerept wordt over uitgevers, behalve als deze zelf ook als auteur zijn opgetreden.

Hoezeer ten onrechte! Er is onder deze ondernemers een niet zo gering aantal persoonlijkheden aan te wijzen dat een onafzienbare invloed heeft gehad op de verbreiding en de stimulering van de literatuur uit hun tijd. De Tachtigers zijn niet denkbaar zonder Van Looy, Versluys en Veen, de Negentigers niet zonder Van Dishoeck en Brusse, de jaren twintig en dertig niet zonder Stols, Doeke Zijlstra van Nijgh & Van Ditmar en Querido. Wat hebben trouwens vijftig jaren Salamanders niet voor de Nederlandse leescultuur betekend, om nog niet te spreken van De Bezige Bij en Van Oorschot. En dit is nog maar een gedeelte van de collectie die billijkheidshalve vermeld had moeten worden.

Het is overigens niet toevallig dat in deze opsomming van eminente dirigenten en sluiswachters der literatuur geen Vlamingen voorkomen, al mogen bijvoorbeeld De Nederlandsche Boekhandel, Eugène de Bock van De Sikkel en Angèle Manteau met ere genoemd worden. Maar velen onder de meest uitnemende auteurs uit het Zuiden hebben in de laatste eeuw een onderdak gezocht en gevonden bij uitgevers uit de killere gewesten: bij Van Dishoeck, Veen en Van Kampen, bij Nijgh & Van Ditmar, De Arbeiderspers en De Bezige Bij.

Opmerkelijk en verheugenswaard is het evenwel dat dit belangrijke onderdeel van onze cultuur- en literatuurgeschiedenis, voorzover het de moderne tijd - de laatste twee eeuwen - betreft, op grotere schaal dan de incidentele firmageschiedenis voor het eerst is aangepakt door een Zuidnederlander. Dr. Ludo Simons, Stadsbibliothecaris van Antwerpen en docent in de (boek- en) bibliotheekwetenschap aan de Katholieke Universiteit te Leuven, heeft het aangedurfd een Geschiedenis van de uitgeverij in Vlaanderen te schrijven. Voorshands is alleen nog deel I: De negentiende eeuw verschenen. Het is in het licht van het bovenstaande veelzeggend dat Simons zich tot dit waagstuk heeft laten aanzetten door... de uitgeverij Lannoo, ter gelegenheid van haar vijfenzeventigjarig bestaan. Een waagstuk, een hachelijke onderneming inderdaad, want: ‘Het spijt me het te moeten zeggen, maar dit is het eerste boek over de geschiedenis van de uitgeverijen die in Vlaanderen sinds het einde van de achttiende eeuw actief zijn geweest. Het draagt er dan ook alle sporen van, waarvoor mijn excuus’. Zo luidt de eerste zin van de Inlei-

[p. 783]

ding. (Afgezien van Krusemans Bouwstoffen van honderd jaar her, is dit er nog één meer dan in Noord-Nederland, kan men opmerken.) De auteur stelt nadrukkelijk voorop dat zijn boek ‘in geen enkel opzicht kan voldoen aan de eisen van een wetenschappelijke geschiedenis [...]’, bij gebreke aan voortstudies. Hij noemt het bescheidelijk ‘een aperitief’, een schets die ‘schreeuwt om verdere invulling’. De wetenschapsman Simons heeft natuurlijk gelijk met zijn ongewoon nadrukkelijke ‘disclaimers’, maar dit neemt allerminst weg dat zijn Geschiedenis instructief, belangwekkend, en daar waar hij over toereikend materiaal beschikte, zelfs fascinerend pionierswerk is geworden.

Als deze studie iets duidelijk maakt, dan is het wel het uitzonderlijke culturele belang van het uitgeversbedrijf (in het negentiende-eeuwse Vlaanderen zelden zelfstandig uitgeoefend, maar in de regel in combinatie met drukkerij of ook wel boekhandels). De plichtmatig gemaakte opmerking van de historici der Vlaamse Beweging en de literatuurgeschiedschrijvers over de verwevendheid van de emancipatie, en van de literatuur als onderdeel daarvan, met de activiteiten van de drukkers-uitgevers, vindt hier nadrukkelijk haar bevestiging.

Hoezeer men zich ook bewust mag zijn van de toestand van diep cultureel verval in de vroege negentiende eeuw, het werkt toch telkens schokkend als men voor ogen krijgt hoe de ‘boekproduktie’ (tussen aanhalingstekens, want die naam nauwelijks waardig) er in die jaren uitzag, en zich realiseert dat een potentieel lezerspubliek vrijwel non-existent was - om van het feitelijk aanwezige niet te spreken. (Overigens: men make zich geen illusies over de contemporaine situatie in het Noorden. J.J. Kloek poneert in de tweede stelling bij zijn recentelijk verschenen proefschrift: ‘De “middengroep” die zich in de loop van de 18e eeuw als specifiek leespubliek is gaan profileren, omvatte rond 1800 in Nederland niet meer dan 5% van de bevolking’. Waarschijnlijk een (aanzienlijk?) groter aantal dan in Vlaanderen, maar toch...)

Onder die omstandigheden is het niet verwonderlijk dat de drukkers of de boekhandelaren die als gelegenheidsuitgevers optraden voor de Antwerpse en Gentse voormannen der Vlaamse Beweging, de kosten van publikaties door de auteurs zelf lieten dragen. Zo kwam Conscience in 1837 aan zijn uitgave van In 't wonderjaer bij de weduwe Schoesetters (241 intekenaars!), ondanks een subsidie van de Koning, 500 BF te kort - zij het dat dit deficit achteraf grotendeels gedekt werd door een tweede subsidie van 400 BF. Mede dank zij de wélverzorgde uitgave van zijn latere boeken door J.E. Buschmann (ze ‘behoren tot de fraaiste specimina van de romantische typografie in Belgie’ - zie ook J.H.M. van der Marck: Romantische boekillustratie in België, Roermond, 1956) werd Conscience een beroemd man. Hier wordt al duidelijk van een hoe grote betekenis de figuur van de uitgever - ‘én als ondernemer én als typograaf’ in dit geval - kan zijn voor het lot van een auteur. Simons noemt Buschmann, naar mijn gevoelen zeer terecht, ‘de eerste grote uitgever van de herlevende Vlaamse letterkunde in de jaren '40 van de vorige eeuw’, ‘een komeetachtige verschijning, wiens te plotse verdwijnen een grote duisternis achterliet’.

J.P. van Dieren, Buschmanns opvolger als uitgever van Conscience, was commercieel gesproken voor de inmiddels gearriveerde auteur nog veel lucratiever -hij was een uitnemend zakenman -, maar zijn Luxemburgs-Antwerpse voorganger had de essentiële rol gespeeld in de geschiedenis van Consciences roem.

Voor een Noordnederlandse lezer van Simons' boek wordt een buitengewoon boeiend facet gevormd door het opmerkelijk regionale karakter van de Vlaamse uitgeverij in de negentiende eeuw. Natuurlijk voeren Antwerpen en Gent de boventoon (in de laatste stad b.v. Willem Rogghé, De Hostes en Julius Vuylsteke), maar ook elders vinden tal van uitgeversactiviteiten plaats. En het is kenmerkend dat die in overwegende mate ontwikkeld worden ten behoeve van auteurs uit de streek zelf, al zijn er uitzonderingen zoals de verdienstelijke Hendrik de Seyn(-Verhougstraete) uit Roeselare, ‘een lettré, een zeldzaam geworden combinatie van letterminnaar, letterbeoefenaar en uitgever van eigen en andermans letteren, die aan liefde voor de Vlaamse zaak en voor het verzorgde boek een benijdenswaardige zin voor zakelijkheid en koopmanschap wist te paren’, aldus Simons' karakteristiek van wat welhaast het ideaalbeeld van de uitgever mag heten.

De algemene situatie evenwel wijst - uiteraard, in de gegeven omstandigheden - op een betrekkelijk primitief ontwikkelingsstadium van het toenmalige Vlaamse uitgeversbedrijf - zulks in tegenstelling tot de, ook in internationaal perspectief geavanceerd te noemen organisatiegraad en algemene toestand van de uitgeverij in het Noorden. Anderzijds levert juist deze stand van zaken het doorslaggevend bewijs van de grote betekenis die de uitgeverij heeft bezeten voor de emancipatie van het Vlaamse volk.

Een onderwerp dat Simons als ‘intermezzo’ behandelt: ‘de “nadruk”, is een notoir aspect van het bedrijf in het Zuiden. Bij gebreke aan een internationale conventie tot bescherming van het auteursrecht werden er gedurende de jaren dertig en veertig in België (met steun van de Koning) op enorme schaal schamele maar bijzonder goedkope roofdrukken vervaardigd van voornamelijk Franse boeken. In de jaren veertig en vijftig werden ook in Nederland verschenen uitgaven, zoals de Volledige werken van Helmers, een aantal Van Lennepen en wat Tollensen nagedrukt. Gróte vlucht nam dit verschijnsel volgens Simons niet.

Bepaald een staaltje van onalle-

[p. 784]

daagse gotspe vertoonde Consciences uitgever Van Dieren, toen hij een brief schreef aan de uitgevers van Weilands woordenboek, Blussé & Van Braam in Dordrecht, waarin hij de voorwaarden opsomde die zij maar hadden te aanvaarden, wilde hij afzien van de colportage in heel Nederland van zijn, uiteraard veel goedkopere, roofdruk. Het is evenmin oninteressant te zien welke ethische en culturele argumenten er werden aangevoerd ter verdediging van de letterdiefstal. In 1858 nam de zaak een einde door de afsluiting van een bilateraal akkoord tussen Nederland en België.

Simons' voorlaatste hoofdstuk is gewijd aan de glorieuze jaren negentig: aan de betekenis van De Nederlandsche Boekhandel die op voornamelijk Noordnederlands initiatief in 1892 te Antwerpen werd gevestigd, met niemand minder dan Max Rooses als Vlaams blazoen. Naast zijn werkzaamheden als importeur ontplooide het bedrijf ook belangrijke uitgeversactiviteiten (Hegenscheidt, De Bom, Sabbe, Van Langendonck o.a.). Maar vooral wordt de aandacht natuurlijk opgeëist door Van Nu en Straks en alles wat daaruit voortvloeide, en, zoals vanzelf spreekt, door Jules de Praetere met zijn handpers - ‘de enige in deze contreien die de Vlaamse literatuur gediend heeft met een kleine reeks van drukken die door hun uiterlijke verzorging [...] deden opkijken’ (Streuvels, Teirlinck, Gezelle, en bovenal Van de Woestijnes Het vaderhuis). ‘Commerciële verspreiding kenden ze nauwelijks’, constateert Simons. Maar mèt de eerste reeks van Van Nu en Straks vormen ze een monument in het proces dat Radermacher Schorer heeft betiteld als de ‘Renaissance der Nederlandse boekdrukkunst’.

Een verschijnsel met enige raadselachtige aspecten dat zich enerzijds fraai voegt in de boekkunstige bekommernissen van Van de Velde en De Praetere, maar dat anderzijds klaarblijkelijk geen weerslag heeft gevonden in Vlaanderen zelf, is het werk van de door Simons slechts terloops genoemde Edward of Eduard Verbeke uit Brugge, die daar in 1905 zijn Sint-Catharina-drukkerij of -pers stichtte. Niemand minder dan de bibliofiele-dichter-bij-uitstek, P.C. Boutens, heeft bij deze voortreffelijke drukker in de jaren 1906 tot 1912 voor eigen rekening een tiental zeer verzorgde uitgaafjes ter perse gelegd in kleine oplagen van dertig tot tachtig exemplaren. Naast twee bundels van hemzelf waren dat vertalingen van Rossetti, Plato, Goethe en Wilde, een Engelstalige editie van Alfred Douglas' Poems, De heilige tocht van Ary Prins en ten slotte het tegen de wil van de dichter tot stand gekomen debuut van J.H. Leopold: Verzen (1912).

Het hoofdstuk over De jaren ‘90’ wordt besloten met het verhaal van de sympathieke Victor de Lille en zijn Duimpjesuitgaven. Een korte ‘Voorlopige balans’ en een bibliografie vormen de afsluiting van het werk.

Ludo Simons' Geschiedenis van de uitgeverij in Vlaanderen mag een schets zijn - het goed gedrukte en zeer rijkelijk geïllustreerde boek is verplichte, en grotendeels boeiende lectuur voor een ieder wie onze gemeenschappelijke (boek)cultuur ter harte gaat. Ik zie met ongeduld uit naar het beloofde tweede deel, over de twintigste eeuw. En ik hoop van harte dat het de auteur gegeven mag zijn, mede door het werk voor en van zijn Leuvense studenten, eenmaal ons te verrijken met de wetenschappelijk gefundeerde uitgebreide versie van het werk dat wij voorshands in dank aanvaarden.

A.L. Sötemann / Utrecht

l. simons, Geschiedenis van de uitgeverij in Vlaanderen, I: de negentiende eeuw, Lannoo, Tielt, 1984, 208 p.