Ons Erfdeel. Jaargang 28

Culturele samenwerking Nederland-Vlaanderen

Een cultureel verdrag op de keper beschouwd

Het Belgisch-Nederlands Cultureel Verdrag (1946) kent als orgaan dat het verdrag inhoud moet geven een gemengde technische commissie. Deze houdt zich bezig met het uitzetten van het beleid in grote lijnen, het toezicht op de besteding van de voor culturele uitwisseling beschikbare begrotingsposten en het uitbrengen van adviezen aan de regeringen over vragen van cultuurbeleid die beide landen raken.

Teneinde haar werk diepgang te kunnen geven heeft de Gemengde commissie een aantal subcommissies in het leven geroepen. Een daarvan is die voor

[p. 772]

volksontwikkeling, het jeugd- en jongerenwerk en de amateuristische kunstbeoefening. Elk van deze sectoren is in deze subcommissie vertegenwoordigd door ambtenaren van de betreffende afdelingen van de ministeries van respectievelijk Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur in Rijswijk en van de Vlaamse Gemeenschap in Brussel, door vertegenwoordigers van de organisaties die op deze terreinen werkzaam zijn en door enkele ambtenaren van de ministeriële afdelingen voor de internationale betrekkingen voor de administratieve begeleiding en uitvoering.

Dit laatste is van groot belang. De op de rijksbegrotingen van Nederland en België vermelde posten voor culturele contacten en uitwisselingen met het buitenland worden beheerd door de diensten voor de internationale culturele betrekkingen. Alwat dus de subcommissie passeert aan voorstellen en plannen die voor uitvoering in het kader van het Verdrag in aanmerking komen, belandt bij deze diensten voor wat de financiering betreft.

Dit opstel handelt over ontwikkelingen die zich met name de laatste jaren hebben voorgedaan in de sector volksontwikkeling -al menen wij te weten, dat er over de sectoren jeugd- en jongerenwerk en amateuristische kunstbeoefening soortgelijke verhalen te schrijven zijn. Wat is te verstaan onder volksontwikkeling? Alle activiteiten - ‘werkingen’ zeggen de Vlamingen - die individuen en groepen gelegenheid bieden zich te ontplooien en te vormen. In Nederland spreekt men in dit verband ook wel van sociaal-culturele activiteiten voor volwassenen ter onderscheiding van het schoolse volwassenenonderwijs, een onderscheid dat ook in België - zowel het Nederlands als het Franstalig deel - gehanteerd wordt om deze sector van vrije leermogelijkheden in vormings- en ontwikkelingswerk, buurt- en clubhuiswerk, bibliotheekwerk en dergelijke aan te duiden.

Aanvankelijk leek het dat met het totstandkomen van het Taalunie-Verdrag (1980) de culturele betrekkingen tussen Nederland en Vlaanderen langs die weg een uitbreiding zouden ondergaan en de werkzaamheden binnen het Belgisch-Nederlands Cultureel Verdrag zouden versmallen tot de culturele uitwisselingen tussen Nederland en Wallonië. De werkelijkheid bleek echter een andere. Als gevolg van de verslechterende economische toestand in Noord en Zuid bleven de financielë middelen van de Taalunie beperkt tot voor de gewone burger ontoegankelijke wetenschappelijke bezigheden en het uitdragen van de Nederlandse taal en letteren in het buitenland.

Tegelijk leidde de grondwetswijziging in België en de daaruit voortvloeiende federalisering van de Belgische staat tot ondermijning van het Cultureel Verdrag, omdat de culturele zaken in België werden toevertrouwd aan het beleid van de deelregeringen. Nederland kreeg aldus binnen het kader van het ene culturele verdrag te maken met twee partners die elk een eigen beleid voeren, afzonderlijk met Nederland wensen te vergaderen en te onderhandelen, kortom met in feite twee culturele verdragen.

Er is dan ook alle aanleiding om vanuit deze paradoxale achtergrond - een Taalunie zonder geld, een Cultureel Verdrag dat in tweeën is gevallen (straks wellicht nog in drieën of vieren zal vallen) en waarvan de gelden niet met voorkeur voor de contacten tussen Nederland en Vlaanderen mogen worden aangewend - aandacht te vragen voor wat er niettemin aan vernieuwing en versterking in de betrekkingen tussen Noord en Zuid tot stand is gekomen.

Vernieuwing

De vernieuwing schuilt in een vereenvoudiging van de subsidieregeling voor uitwisselingen en studiereizen. Van oudsher kende men het onderscheid tussen A- en B-projecten. De A-projecten binnen het Cultureel Verdrag behelsden studiereizen en uitwisseling

[p. 773]

van groepen en enkelingen, zowel eendaagse als meerdaagse. Initiatieven daartoe moesten uitgaan van een landelijke organisatie in het ene land, die in samenwerking met een zusterorganisatie in het andere land een programma en daaruit voortvloeiende begroting konden indienen bij de subcommissie. Deze kwam enkele malen per jaar bijeen om de aanvragen te beoordelen. Bij een gunstige beoordeling werd subsidie aan de aanvrager toegekend van ten hoogste 75%. Het ontvangende land betaalde dit deel van de kosten van verblijf aldaar - niet alleen het logies, maar ook de binnenlandse verplaatsingskosten, excursies enzovoorts -, het zendende land hetzelfde percentage van de reiskosten.

In de praktijk hield deze regeling veel vergaderwerk in. Alle aanvragen moesten de subcommissie passeren. En dit betekende weer, dat aanvragers maanden en maanden tevoren hun stukken moesten indienen. Omdat geen regels bestonden omtrent de wijze waarop de aanvragen moesten worden ingericht, moest de subcommissie zoveel tijd steken in het rangschikken van begrotingsposten, dat er naderhand nauwelijks tijd te vinden viel om aan de hand van de ingediende reisverslagen het cultureel effect van de toegekende subsidies te evalueren.

Dan waren er ook zogenaamde B-projecten. Deze verschilden van de A-projecten slechts hierin, dat de subsidiëring tot 100% kon gaan. Het moest dan gaan om voorstellen die met name de bijscholing en verdere vorming betroffen van mensen die zelf leidinggevend werkzaam waren in het cultureel werk en als zodanig na afloop anderen profijt konden doen hebben van de opgedane ervaringen en inzichten. B-projecten werden slechts bij uitzondering gerealiseerd en vaak op voorstel van de subcommissie zelf. De subcommissie stelde dan een thema voor een studiereis of een conferentie vast en nodigde deskundigen uit Noord en Zuid uit deel te nemen.

In 1981 werd besloten deze betrekkelijk vage kaders te vernieuwen door meer systematiek te brengen in de B-projecten. Jaarlijks zou een prospectiereis worden georganiseerd, beurtelings naar Nederland voor een twintigtal Vlaamse deskundigen en naar Vlaanderen voor een zelfde aantal Nederlanders. Een tweejarenplan van thema's werd opgesteld. Daaraan zou eventueel elk jaar een gemengde conferentie, zo mogelijk in relatie tot de prospectiereis, kunnen worden toegevoegd.

Als thema's voor de komende jaren werden aangedragen:

- het bestuderen en organiseren van sociaal-culturele en educatieve activiteiten die gericht zijn op het aanpakken van de maatschappelijke en economische problemen van deze tijd, zoals verwoord door een werkgroep van het Algemeen Nederlands Congres (ANC) ter voorbereiding op de congresvergadering in het najaar van 1981;

- het ontwerpen van een plan voor de bijscholing van sociaal-culturele werkers;

- het bestuderen van sociaal-culturele activiteiten ten behoeve van werklozen, het uitwisselen van ervaringen dienaangaande en het zo mogelijk opstellen van gezamenlijke beleidsaanbevelingen voor de verantwoordelijke bewindslieden in Noord en Zuid op de terreinen van volksontwikkeling en werkgelegenheid;

- het bevorderen van samenwerking tussen omroep en sociaal-cultureel werk, opdat naast de bestaande samenwerking tussen NOS en BRT, en tussen organisaties van volksontwikkeling uit Noord en Zuid een dwarsverbinding tot stand zou komen.

Indien en voorzover deelnemers aan B-projecten vervolgens naar aanleiding van hun ervaringen een A-project zouden willen realiseren voor leden, medewerkers of cursisten van hun eigen organisatie, zou aan deze aanvragen in de bekostiging voorrang worden verleend. Aldus zou het mogelijk worden ook in de inhoud van de A-projecten enige programmatische lijn te brengen.

Versterking

Ter versterking van de efficiëntie van het werk van de subcommissie werden er twee besluiten genomen. Er werd binnen de subcommissie een driedeling van werkgroepen tot stand gebracht waardoor elk van de sectoren volksontwikkeling, jeugd- en jongerenwerk, en amateuristische kunstbeoefening de ambtenaren en veldvertegenwoordigers voor het eigen werkterrein bijeen kon brengen om beleidsvoornemens, programmavoorstellen en projecten voor te bereiden en in de plenaire subcommissie in te brengen.

Ten tweede werd besloten voor de A-projecten de administratieve behandeling te vereenvoudigen. Er zouden standaard-formulieren worden ontworpen waarmee veldorganisaties op eenvoudige wijze een studiereis of ontmoeting zouden kunnen aanmelden en met een simpel begrotingsformulier in een subsidieaanvraag kunnen laten uitmonden. Deze formulieren zouden in het vervolg niet meer de subcommissie behoeven te passeren, doch rechtstreeks in ambtelijk overleg tussen Rijswijk en Brussel worden behandeld. Daartoe werden nauwkeurige beoordelingscriteria en subsidienormen overeengekomen en schriftelijk vastgelegd.

Gevolgen

De gevolgen van een en ander beginnen nu zichtbaar te worden.

Wat de jaarlijkse prospectiereizen betreft, is een programma afgewerkt, dat zich richtte op die experimenten en vernieuwingen in het sociaal - cultureel en educatief werk in Noord en Zuid waarin de door de Raad van Europa aangeduide beginselen van egalisatie, participatie en globalisatie zichtbaar worden.

Egalisatie verwijst naar de ongelijke kansen van mensen. Zolang er maatschappelijke ongelijkheid bestaat, zal er sociaal-culturele en sociaal-edu-

[p. 774]

catieve ongelijkheid bestaan. Daarom moet gezorgd worden voor een aanbod dat gevarieerd en toereikend is, de nodige samenhang vertoont en degenen die nooit hebben deelgenomen door maatregelen van positieve discriminatie aanmoedigt er gebruik van te maken.

Globalisatie duidt op een integrale visie op menselijk zijn en handelen; volwasseneneducatie en samenlevingsopbouw moeten met elkaar in verbinding gebracht worden.

Participatie duidt vooral op het recht van deelnemers om hun behoeften te definiëren en te beslissen hoe aan deze behoeften tegemoet dient te worden gekomen. In tegenstelling tot egalisatie heeft participatie dus te maken met de democratisering in het functioneren en het beheer van voorzieningen.

De geformuleerde uitgangspunten, aldus de Raad, laten zich alleen maar omzetten in effectieve maatregelen binnen een overzichtelijk en samenhangend territoriaal geheel (‘district’). Anders blijft men steken in losse beleidsmaatregelen die tot scheve groei, verkokering en willekeur leiden. Het gaat erom een bevolking aan te kunnen spreken op haar identiteit en haar vertrouwd te maken met haar sociale, economische en culturele omgeving en met de ‘machten’ die daarin werken. Het ‘district’ beoogt de voorzieningen te coördineren, de geldmiddelen zo efficiënt mogelijk aan te wenden en de sociale afstanden te overbruggen.

Deze voorzieningen omvatten niet alleen scholen, vormingsinstellingen voor volwassenen, bibliotheken, musea, sociale diensten. Ook banken, bedrijven, ziekenhuizen, sportcentra, postkantoren, gemeentehuizen binnen het district moeten binnen het gezichtsveld van de bevolking komen als door haar te beïnvloeden instituten (en niet als een dreigend samenstel van machten), opdat per district de aanwending van middelen zo gericht mogelijk en zo efficiënt mogelijk ten dienste van de bevolking en haar behoeften kan geschieden.

Deze uitwerking van het cultuurpolitieke beginsel van permanente educatie leidde tot het volgende programma van prospectiereizen.

1981.

Prospectiereis naar Vlaanderen met bezoeken aan emancipatorische vrouwenprojecten in het Leuvense, onderwijsstimulering en buurtopbouwwerk in Gent, een bejaardenproject in Brussel en omscholing van werklozen in Antwerpen.

Hieruit vloeiden in 1982 en 1983 enkele A-reizen van kleine groepen vrouwen uit Nederland naar Vlaamse instellingen voort en een studieconferentie van leidinggevende vrouwen uit de Vlaamse vrouwenbeweging over emancipatie in Nederland.

1982.

Prospectiereis naar Nederland om kennis te nemen van projecten in het kader van het zogenaamde projectenbeleid (Open school, alfabetisering, werk met etnische minderheden) en de onderwijsstimulering, hoofdzakelijk in het Rijnmondgebied.

Hieruit vloeide voort een A-reis van Vlaamse bibliotheekwerkers naar het Nederlandse Bibliotheek- en lectuurcentrum in Den Haag in 1982. Voorts een A-reis van centravoc, Brussel, in 1983 met een toespitsing op leer- en scholingsactiviteiten in het kader van het vakbondswerk. Eind 1984 zou nog een A-reis volgen voor werkers uit de kring van de Vlaamse Bond voor vormings- en ontwikkelingswerk (BVVO) naar twee educatieve centra in Nederland teneinde een meer duurzaam contact tussen deze Nederlandse instellingen en twee Vlaamse zusterinstellingen tot stand brengen (werkoverleg, methodische experimenten en dergelijke).

1983.

Prospectiereis naar Vlaanderen om kennis te nemen van de staat-

[p. 775]

kundige hervorming en wetgeving, en van verdere experimenten en vernieuwingen bij instellingen voor sociaal-cultureel werk in Leuven, Brussel, Hasselt en Antwerpen.

1984.

Prospectiereis naar Nederland om kennis te nemen van het decentralisatiebeleid van CRM/WVC met bezoeken aan onder andere de officiële proeflocaties regio De Bevelanden en Almelo.

Behalve prospectiereizen vonden de volgende conferenties plaats in het kader van de B-projecten:

1. het Algemeen-Nederlands Congres te Brussel, alwaar de sector vormings- en ontwikkelingswerk een meerjarenplan ter tafel bracht, dat voorzag in het ontplooien van gezamenlijke activiteiten van Noord en Zuid om actuele problemen uit de samenleving (werkloosheid, etnische minderheden, technologie) het hoofd te bieden vanuit sociaal-culturele en educatieve planning (1981). Het plan werd vervat in een brochure, die aan de regeringen werd toegezonden.

2. een conferentie over bijscholing van sociaal-culturele werken, zowel beroepskrachten als vrijwilligers, te Veldhoven (1981); een uitvoerig rapport met beleidsvoorstellen kon aan de regeringen worden aangeboden.

3. een conferentie over sociaal-cultureel werk ten behoeve van werklozen (met name het scheppen van kleinschalige, ambachtelijke projecten), te Neerpelt (1983). Deze conferentie was een uitvloeisel van de ANC-bijeenkomst uit 1981. Zij leverde een bundel voortreffelijke referaten op en een reeks voorstellen voor de beide regeringen voor het uitvoeren van een gecoördineerd beleid. De voorstudie werd verricht aan de universiteiten te Gent en Leuven en verscheen als afzonderlijke publikatie.

De prospectiereizen en conferenties hadden alle een tijdsduur van 3 tot 4 dagen. Er vonden echter ook eendaagse studiebijeenkomsten plaats, met name over de rol welke de omroep samen met het sociaal-cultureel werk ‘aan de basis’ kan vervullen. Op initiatief van het Noord-Zuid Contactcentrum Volksontwikkeling - een overlegorgaan van volksontwikkelingsorganisaties uit beide landen - werden NOS en BRT aangemoedigd gemengde bijeenkomsten te beleggen voor programmamakers en sociaal-culturele werkers. Reeds uitgezonden programma's werden daar beoordeeld op hun bruikbaarheid voor groepswerk in vormingscentra en buurthuizen. Het doel was over en weer begrip te wekken bij programmamakers en groepswerkers voor de door hen gebruikte of gewenste methoden van aanpak en verwerking.

Blijft er, nu de zaken lopen als hier beschreven, nog veel te wensen over? Persoonlijk zeg ik: ja, wij staan maar aan het begin van een lange weg. Het zal namelijk nodig zijn de invulling van het Belgisch-Nederlands Cultureel Verdrag aan te passen aan de grote veranderingen die in cultuur en samenleving bezig zijn zich te voltrekken.

Niet zonder nadruk verklaren onze regeringen dat zij oog hebben voor de pluriformiteit van de samenleving. Daarbij wordt niet alleen gedoeld op de pluriformiteit in levensovertuiging, werelden maatschappijbeschouwing van autochtone groepen waaraan de grondwettelijke vrijheden en rechten rechtvaardig moeten worden toegerekend. In het licht van de immigratie van grote aantallen vreemdelingen (buitenlandse arbeiders en hun gezinnen, asielzoekers, ingezetenen van voormalige koloniën in Oost-Azië en Midden-Amerika) krijgt dit begrip pluriformiteit een aanmerkelijk zwaardere lading.

Met de komst van Noord-Afrikanen, Turken, Grieken, Surinamers, Kongolezen, Molukkers, Antillianen - om maar een greep te doen - zijn er in onze cultuur waarden ingebracht die er daarvoor nauwelijks bekend waren, laat staan beleefd werden. Het waardensysteem van christendom en humanisme wordt zogezegd vermengd met waarden uit de systemen van islam, hindoeïsme, boeddisme en nog het een en ander, vooral uit Afrika, dat niet afkomstig is uit een van de wereldgodsdiensten.

Verschuivingen in een waardensysteem voltrekken zich uiterst langzaam en zijn eigenlijk pas op de golfslag der eeuwen waar te nemen. Wat men wel tijdens één generatie kan zien veranderen in een waardensysteem is de rangorde van waarden. Zo zien we in de discussie rond de kernbewapening de waarde van het mensenleven bepaald worden door de christelijk-humanistische traditie, maar wil de een deze waarde desnoods verdedigen met alle middelen terwijl de ander deze als anti-humaan verwerpt. Evenzo zien we in de discussie rond de vreemdelingen in ons midden de rangorde verschuiven. De een komt op voor het behoud van de eigen aard van de autochtone cultuur uit vrees voor een mengelmoes van tradities waarin uiteindelijk niemand meer iets eigens behoudt, de ander kiest voor een mondiale cultuur waarin verschillende tradities weloverwogen worden geintegreerd en tot hun recht moeten komen.

Indien wij van onze regeringen een cultuurbeleid vragen, vergt dit studie op het punt van de verschillende waardensystemen die thans in onze landen gevonden worden en het uitzetten van een rangorde van waarden voor onze pluriforme samenlevingen. Onze regeringen hebben deze studie tot dusver niet verricht of doen verrichten. Onder het mom van liberalisme voeren zij een onsamenhangend vreemdelingenbeleid en reppen zij over een pluriforme samenleving met wat bijzondere maatregelen op het gebied van onderwijs voor vreemdelingen (‘etnische minderheden’) zonder acht te slaan op wat er in werkelijkheid aan de hand is. De traditionele cultuur van de Lage Landen is aan het verdwij-

[p. 776]

nen en maakt plaats voor iets nieuws: de christelijk-humanistische traditie groeit naar een pluralistische. Een cultuurbeleid betekent dan, dat men de krachtlijnen voor een nieuwe, pluralistische rangorde van waarden voor ogen heeft en aan de hand daarvan zijn maatregelen treft.

Ter vermijding van misverstand: het gaat niet om een dirigistisch kunstbeleid - daarin moet een overheid zich inderdaad uiterst terughoudend tonen - maar om duidelijk te maken in voorlichting en beleidsmaatregelen op welke waarden de samenleving in de Lage Landen anno 1990 stoelt.

Voor het invullen van een programma van een Belgisch-Nederlands Cultureel Verdrag (en van een Taalunie Verdrag) is dit van groot belang. En aangezien de regeringen uiteindelijk - of liever nog: ten principale - wijzelf zijn, geeft het geen pas vermanend de vinger te heffen richting Brussel en Den Haag en te roepen om een cultuurbeleid. Er zal binnen het Verdrag zelf door Gemengde Technische Commissie en subcommissie initiatief genomen moeten worden om een bezinning op de culturele grondslag van onze pluralistische samenlevingen op gang te brengen.

Dit voorop. En het spreekt vanzelf, dat dan de concrete invulling van de consequenties in vrijheid kan volgen. Onderwijs en vorming, omroep en voorlichting zullen dan op den duur andere inhouden vertonen dan wij thans kennen. Intussen zal er - daaraan hoeft niet te worden getwijfeld - worden voortgegaan met het bedrijven van culturele uitwisselingen tussen Noord en Zuid op basis van een smalle opvatting van cultuur, zoals die al jaren gehuldigd wordt. Het Concertgebouworkest zal weer in Brussel optreden en de Vlaamse Meesters zullen in Amsterdam worden tentoongesteld. Maar dat is aardig voor wie er tegenop ziet de trein naar Brussel of Amsterdam te nemen om deze kunstzinnige verworvenheden te beleven. Cultuur vormt de spiegel van een samenleving. En als deze dus ingrijpend veranderd, zal een cultureel verdrag daar blijk van geven. Zeker als het gaat om twee landen met een gezamenlijk verleden en een identiek demografisch en economisch heden.

Hans van Houte

(Medewerker van het Nederlands centrum voor volksontwikkeling te Amersfoort voor het mediabeleid en de internationale contacten; lid van de subcommissie voor volksontwikkeling, in bovenstaand artikel genoemd.)