Ons Erfdeel. Jaargang 28

Beeldende kunst

Pierre Cuypers, architect en vormgever

‘Je ne mettrai jamais le pied dans ce cloître!’, deze uitspraak wordt vaak in de mond gelegd van koning Willem III i.v.m. het Rijksmuseum te Amsterdam. Het weerhield de huidige oranjevorstin er niet van onlangs aanwezig te zijn bij de viering van de honderdste verjaardag van het museum. Dit gebouw markeerde, met het Centraal Station, sterk de grenzen van Amsterdam aan het einde van de negentiende eeuw. Beide gebouwen werden ontworpen door de Limburgse architect Pierre Cuypers.

Petrus Jozefus Hubertus Cuypers werd in 1827 in Roermond geboren. Hij werd tot architect opgeleid aan de Antwerpse academie. Op 22-jarige leeftijd behaalde hij er de Prix d'excellence. Na de voltooiing van zijn studie keerde hij terug naar zijn geboorteplaats, waar hij zich als architect vestigde. Hij ontwierp vele gebouwen, met name religieuze. Vaak was hij daarbij ook verantwoordelijk voor het interieur en de vormgeving van gebruiksvoorwerpen daarin. Zijn roem als kerkebouwer verschafte Cuypers bekendheid

P.J.H Cuypers, architect van het Rijksmuseum te Amsterdam.

door heel Nederland. In 1856 achtte hij daarom de tijd rijp om zich in de hoofdstad te vestigen.

Rond het midden van de negentiende eeuw voltrok zich in Amsterdam een groot aantal veranderingen. Door de aanleg van spoorwegen (mede mogelijk door de spoorwegwet van 1860) en waterwegen was de stad beter bereikbaar geworden. Dat was met name voor de gestaag groeiende handel van belang. De infrastructuur van de stad veranderde er ook door. Er was behoefte aan stedebouwkundige planning en vooral ook aan sociale woningbouw. De vestigingwet van 1874, waarmee het mogelijk werd buiten de wallen van de stad te bouwen, voorzag hier in mogelijkheden.

Cuypers werd door al deze factoren gestimuleerd om in Amsterdam aan het werk te gaan. Maar zijn komst naar de hoofdstad had allereerst te maken met zijn bekendheid als kerkelijk bouwmeester. Door de herinvoering van de kerkelijke hiërarchie binnen de Rooms Katholieke Kerk in 1853 was het mogelijk nieuwe godshuizen voor de roomse eredienst neer te zetten. Cuypers had naam gemaakt als restaurateur van de Munsterkerk in Roermond. Het plan daarvan stond hem voor ogen bij zijn eerste project in Amsterdam, het ontwerp van de kerk van Onze-Lieve-Vrouw Onbevlekt Ontvangen, beter bekend als ‘De Posthoorn’ aan de Haarlemmerstraat. Daarna volgden er nog vele kerken in Amsterdam, zoals bijvoorbeeld de Willibrordus, ‘De Liefde’ en de Vondelkerk. Maar ook buiten de hoofdstad ontwierp Cuypers een groot aantal kerken, zoals bijvoorbeeld de St.-Vitus in Hilversum, de Catharina in Eindhoven en de Bonifacius in Leeuwarden.

Grote algemene bekendheid verwierf Cuypers echter vooral met wereldlijke gebouwen. Het Rijksmuseum vormt, met het Centraal Station, het bekendste voorbeeld. In 1876 werd Cuypers benoemd tot architect van het nationale museum, mede door de bemoeienissen van zijn zwager J.A. Alberdingk Thijm en zijn vriend Victor de Stuers, beide medestrijders voor de katholieke emancipatie in Nederland. Met veel positieve waardering, maar ook met veel negatieve (zoals in de aanhef zelfs koninklijke) kritiek opende het museum in 1885 zijn poorten. Inmiddels werd er sedert 1882 gebouwd aan het tweede grote Cuypersgebouw, het Centraal Station, dat meer nog dan het Rijksmuseum

[p. 756]

het gezicht van Amsterdam drastisch zou veranderen.

Met de afsluiting van het open havenfront was de weg vrij voor de cityvorming in de Amsterdamse binnenstad en bijvoorbeeld de bouw van een nieuwe beurs (waar Cuypers, evenals het Concertgebouw trouwens, plannen voor maakte, die echter niet werden gehonoreerd).

Beide grote gebouwen bepaalden voor een groot deel, met de vele Cuypers kerken en het kwartier bij de Vondelstraat, door Cuypers als een echte projectontwikkelaar geëxploiteerd (en tevens ontworpen), het uiterlijk van Amsterdam. Cuypers' droom van een middeleeuws (katholiek) silhouet van de stad werd echter nimmer werkelijkheid. Slechts de contouren van het Rijksmuseum bij ochtend- of avondlicht roepen die herinnering op.

Pierre Cuypers geloof de, wat de bouwkunst betreft, in een herleving van de gothiek. Een gebouw moest in zijn visie een produkt zijn van een voorbeeldige samenwerking tussen beeldende kunstenaars en ambachtslieden, onder leiding van de architect. Fundamenteel daarin was een logisch verband tussen decoratie en constructie, wars van overvloedige versieringen. Cuypers was daarin een volgeling van de Franse architect Viollet-le-Duc, die evenals hij gruwde van onheuse bouwmethoden en oneerlijk materiaalgebruik. Om e.e.a. te kunnen verwezenlijken zag Cuypers zich genoodzaakt om in eigen beheer bekwame ambachtslieden en decoratiekunstenaars op te leiden. In 1852 opende hij in Roermond een atelier voor beeldhouw- en meubelkunst en in 1879 in Amsterdam een tekenschool voor toegepaste kunst, de latere Quelliniusschool.

Cuypers is jarenlang verguisd en vergeten. Het dominant katholieke element in zijn werk zal daar niet vreemd aan zijn. Met de hernieuwde belangstelling voor de negentiende eeuw is daar verandering ingekomen. Niet helemaal ten onrechte wanneer men, naast de vele nog overgebleven gebouwen als stille getuigen van Cuypers' ideeën, tevens ziet dat veel van zijn opvattingen zich bij een volgende generatie verder ontwikkelen. Met name in zijn vormgevingsprincipes stond Cuypers dicht bij de Arts and Crafts groep rond William Morris, die aan het einde van de negentiende eeuw gewaardeerd werd en gevolgd door schilders/vormgevers als Antoon Derkinderen en Richard Roland Holst en de architect Berlage.

Dat bij de honderdste verjaardag van het Rijksmuseum er nu weer meer aandacht bestaat voor Cuypers is daarom alleen maar voor de hand liggend. Dat feit is herdacht met vele tentoonstellingen, enige in Amsterdam, een in Den Haag (met het accent op de kerkelijke bouwkunst) en een in zijn geboorteplaats, waar er ook een relatie werd gelegd met de Tachtigers, waar zijn beide neven Alphons Diepenbrock en Lodewijk van Deyssel deel van uit maakten.

Cuypers verdient zeker een wat meer prominente plaats in de architectuur- en cultuurgeschiedenis. Wellicht voert het te ver om een parallel te trekken tussen de conservatieve tendensen binnen het Nederlandse katholicisme en de hernieuwde Cuypersbewondering. Niettemin moet Cuypers op de eerste plaats gezien worden als bouwmeester én als vormgever, niet slechts als kerkebouwer.

Peter J.A. Winkels

Literatuur:

c.s.t.j. huijts, k.m. veenland-heinemann, a.a.e. vels heijn, Het Rijksmuseum, ontwerpen, bouwen en verbouwen, Den Haag, 1985.

g. hoogewoud, j.j. kuyt en a. oxenaar, P.J.H. Cuypers en Amsterdam, Amsterdam/Den Haag, 1985.

e. meijer, Schatten uit het Rijksmuseum Amsterdam, Amsterdam, 1985.

k.m. veenland-heineman, a.a.e. vels heijn, Het nieuwe Rijks Museum, ontwerpen en bouwen 1863-1885, Amsterdam, 1985.

annelies snijder, Het gezicht van Amsterdam, in Ten tijde van de Tachtigers (red. P. Winkels), Den Haag, 1985.

Honderd jaar Rijksmuseum, 1885-1985, Weesp, 1985.

Cuypers als kerkebouwer, Den Haag, 1985.