Ons Erfdeel. Jaargang 28

De bakermat van de moderne roman (Fokkema/Ibsch)

Douwe Fokkema en Elrud Ibsch beschrijven in hun studie Het modernisme in de Europese letterkunde een uiterst interessante periode van de Westeuropese romankunst, namelijk de tijd tussen 1910 en 1940. Zij constateren dat er in de eerste helft van deze eeuw enkele grote stromingen bestaan, zoals het futurisme, het expressionisme en het surrealisme, maar juist de grote auteurs van klassieke romans als Marcel Proust, André Gide, James Joyce, Virginia Woolf, Thomas Mann en Robert Musil, maken geen deel uit van die stromingen. Toch vertoont het werk van deze auteurs tal van essentiële overeenkomsten, zowel in het resoluut afwijzen van voorafgaande stromingen (realisme en symbolisme), als in thematiek, wereldbeeld, motieven en verteltechniek. Fokkema en Ibsch noemen deze schrijvers modernisten.

Wat is nu precies het gemeenschappelijke van zulke op het eerste oog zeer uiteenlopende romanciers? In de eerste plaats hebben alle teksten het oorspronkelijk avant-garde-karakter gemeen. Het gaat zonder uitzondering om moeilijke romans die hoge intellectuele eisen stellen. De tekst biedt de lezer tal van onzekerheden. De vertellers zijn zelden alwetend, de personages worden steeds door twijfel overmand. De primaire belangstelling gaat uit naar de aan verandering onderhevige gedachtenwereld van de hoofdpersoon. Vaak zien we de stream of consciousnesstechniek, het rechtstreeks weergeven van het bewustzijn, het innerlijk van de romanpersoon in één doorgaande bewustzijnsstroom. De romanwereld lijkt in weinig opzichten op de ons omringende werkelijkheid. Het is er geen afspiegeling van. In plaats van een nauwkeurige beschrijving van plaatsen, handelingen en intriges, waarin naar (uiterlijke) volledigheid en concreetheid gestreefd wordt, krijgt de lezer fragmentarische brokstukken aangeboden, vaak met voorbijgaan aan de chronologie en in geen geval afgesloten met een conventioneel slot.

Aandacht voor het individu, zijn onafhankelijkheid en zijn diepere zieleroerselen krijgen voorrang boven beschrijvingen van zijn daden en uiterlijke lotgevallen in een herkenbare en gesuggereerd volledige wereld; het conventionele intrige met relaties tussen hoofd- en bijpersonen, met spanningsbogen en motieflijnen die op heldere wijze verbonden zijn, zal men tevergeefs zoeken. De daden van de romanpersonen beschouwen de modernisten als secundair, het gaat hen om wat zich in het hoofd afspeelt. Deze romanciers voeren uiteraard hoofdpersonen op die in dat opzicht interessant zijn: het betreft zoekende mensen, twijfelaars, onzekeren, intellectuelen en individualisten.

In de tijd van eerste publikatie werden de modernistische teksten tot de avant-garde gerekend aangezien hun nieuwe voorstelling van zaken zowel inhoudelijk als verteltechnisch in extreme mate afweek van het gebruikelijke proza, nl. het realisme en het naturalisme. Dit avant-gardistische karakter is wel gesleten in de loop der jaren. Sommige van de teksten waar we hier over spreken (Ulysses, A la recherche du temps perdu) behoren nu tot de

[p. 754]

klassieke werken in de literatuurcanon. Het begrip avant-garde heeft een enigszins betrekkelijk karakter. Zodra de teksten d.m.v. commentaren, uitleg en gewenningsprocessen bij de lezer opgenomen zijn in het culturele erfgoed, vervalt hun oorspronkelijke status gedeeltelijk. We zien dat bijvoorbeeld in Nederland heel sterk bij de poëzie van de Vijftigers. De vergelijking met deze poëzierichting toont overigens ook dat het avant-garde-karakter lang blijft bestaan en nooit helemaal verdwijnt.

Fokkema en Ibsch beschouwen het modernisme als een tijd- en plaatsgebonden stroming: ‘De erkenning dat zij als prozaschrijvers en essayisten tussen de twee wereldoorlogen een belangrijke bijdrage tot de Europese literatuur hebben geleverd, kwam op het moment dat hun rol was uitgespeeld.’ (p. 10) Zij vatten het op als een historisch verschijnsel dat plaats moest maken voor stromingen als (in de terminologie van de auteurs) documentair realisme, existentialistische roman, de angry young men, de beat generation, de nouveau roman, de popliteratuur, ‘stromingen die uiteindelijk ten dele opgaan in het Postmodernisme.’ (p. 16). Het verwondert me dat Fokkema en Ibsch het modernisme wel vergelijken met de oudere stromingen als realisme en symbolisme, bovendien de contrasten aangeven met de concurrerende stromingen als het futurisme, expressionisme en surrealisme, maar niet ingaan op het verschil met de latere stromingen. Ik ben juist erg benieuwd naar de verschillen tussen het modernisme en (de diverse verschijningsvormen van) het postmodernisme, omdat ik er helemaal niet zo zeker van ben dat de kenmerken van het modernisme alleen gelden voor de avant gardistische romankunst van tussen de twee wereldoorlogen, eerder integendeel.

De naoorlogse roman heeft niet alleen diepgaande invloed van het modernisme tussen 1910 en 1940 ondergaan, in veel proza kan men nog steeds dezelfde basiskenmerken terugvinden. Ik zie het zo: het historisch modernisme van Joyce, Proust e.a. heeft de weg gebaand voor een romanconceptie die in essentie nog steeds door heel wat schrijvers (tot op de dag van vandaag) aangehangen wordt. Hierbij valt in ons taalgebied niet alleen te denken aan klassiek geworden werken als De Avonden, De Verwondering, Het boek alfa en De vadsige koningen, maar zelfs aan het proza van De Revisor-groep. Hun voorkeur voor het verstandelijke en hun opvattingen over de verbeeldingsfunctie van literatuur kunnen in essentie teruggevoerd worden op de opvattingen van het modernisme. Ook het werk van Oek de Jong (Opwaaiende zomerjurken), Paul de Wispelaere (Mijn levende schaduw) en Jeroen Brouwers (Zonsopgangen boven zee) vertoont m.i. nauwe verwantschap met deze stroming.

De Tweede Wereldoorlog heeft in de literatuurgeschiedenis wel een scherpe cesuur aangebracht, maar in de romankunst (vooral op technisch vlak) zien we een duidelijke tendens van teruggrijpen op de avant-garde-schrijvers van vóór 1945. Zo ondernam W. Blok (in NTg, juli 1979) een poging de kenmerken van de moderne (Nederlandse) roman vast te leggen. Het viel daarbij op dat hij koos voor een tijdvak over de Tweede Wereldoorlog heen: 1930-1970. Veel van de kenmerken die hij noemt, komen overeen met de karakteristieken van het modernisme in de studie van Fokkema en Ibsch. Daarnaast moeten we natuurlijk niet uit het oog verliezen dat er nieuwe concurrerende stromingen bestaan: ‘de’ naoorlogse roman bestaat niet. De existentialistische roman is zo'n richting. In Nederland kennen we er echter weinig voorbeelden van: misschien het werk van Anna Blaman. Het documentair realisme heeft enige tijd de kop opgestoken (vgl. het defictionaliseringsproces dat Oversteegen in Literair Lustrum 2 noemt), maar

[p. 755]

stierf een vroege dood. Het nieuwe realisme treedt wel op de voorgrond met Mensje van Keulen, Heere Heeresma, Hans Vervoort, Jan Donkers e.a.

De ruimte ontbreekt mij om hier verder op in te gaan. Ik rond af. Het verschijnen van de studie van Fokkema en Ibsch kan men niet anders dan toejuichen. Zij geven in hun gedegen overzicht een beeld van een periode uit de romankunst die naar mijn idee tientallen jaren lang diepgaande invloed op de romanopvattingen heeft uitgeoefend. Hopelijk kunnen zij in een volgende publikatie de invloeden op de naoorlogse roman aan de orde stellen.

Ruud A.J. Kraayeveld

d. fokkema en e. ibsch, Het modernisme in de Europese letterkunde, De Arbeiderspers (reeks: Synthese, stromingen en aspecten), Amsterdam, 1984, 366 p.