Ons Erfdeel. Jaargang 28

Hans Warren: Geheim Dagboek, deel 4

In Ons Erfdeel 4/84 besprak ik de eerste drie delen van Warrens ‘Geheim Dagboek’, te zamen de jaren 1942-1951 bestrijkend, en in dezelfde tijd dat mijn artikel verscheen - najaar 1984 -, kwam het vervolgdeel 1952-1953 op de markt.

Het Orwell-jaar is trouwens toch nogal vruchtbaar voor Hans Warren geweest: van zijn Spiegel der Nederlandse poëzie verscheen de geheel herziene vijfde editie, zijn roman Steen der hulp werd als Bulkboek 144 herdrukt met twee Ten geleide's van Gerrit Komrij en een (oud) interview met William Rothuizen, de grote Kavafis-vertaling kwam gereed en een geheel daaraan gewijd nummer van het literaire tijdschrift Maatstaf, en last but not least verscheen er een scheurkalender met voor iedere dag een passend gedicht: een bloemlezing van Nederlandstalige poëzie voor het ‘intiemste kamertje’ van het hele huis, een poëzie-kalender voor het jaar 1985.

Het zou te vér voeren al dit werk - en ik heb beslist niet alles genoemd! -te bespreken: laat ik mij beperken tot het noemen en de aanbeveling ervan, speciaal voor liefhebbers van poëzie. Een dichter die het originele idee uitvoert dat ik zoëven noemde, is alleen daardoor al onsterfelijk geworden. Na de onsterfelijke Vondel die de dichter in droeve druk laat zien, verblijdt Hans Warren de droevig drukkende lezer met elke dag een nieuw (gedrukt) gedicht.

Geheim dagboek

Vanaf het jaar 1985 zal menige lezer dus langer dan voordien in het ‘geheimste kamertje’ van het

[p. 741]

huis vertoeven, genietend van de bloemen die Hans Warren voor hem heeft verzameld. Maar ‘Geheim Dagboek’, deel 4, las ik grotendeels in bed. En iedere keer als ik door de telefoon of door een van mijn huisgenoten gestoord werd, dacht ik dat het in feite spijtig was dat ik mijn slaapruimte niet ook met het tekentje bezet tot verboden gebied-voor-anderen had kunnen verklaren. Want méér nog dan in de vorige delen wordt men intiem in Hans Warrens ‘Geheim Dagboek’ betrokken. Het begint al bij de eerste zin: Zonder irritatie samenwonen [...] is onmogelijk. HW schrijft dat op 9 jan. 1952, maar het geldt nog steeds, zoals uit het voorafgaande blijkt. ‘De ander’, al is die je nog zo dierbaar, verstoort regelmatig je intimiteit. Niet voor niets heeft HW dan ook als motto aan dit vierde deel meegegeven: La seule façon de vivre d'une vie à la fois intense et pure, c'était de la maintenir dans la solitude et le rêve [etc] (Raymond Guérin. L'apprenti). In 1952 was deze Raymond Guérin voor HW de auteur die een van de beste existentialistische romans schreef die hij ooit las. Momenteel is deze Raymond G. nergens meer terug te vinden behalve in een oude editie van Panorama de la nouvelle Littérature Française (1959), waarin Gaëtan Picon zegt: ‘L'Apprenti, qui me semble avoir quelque chance de rester...’. Maar HW citeert eruit: hij laat zien hoe de existentialistische auteur Raymond G. reeds toen liet zien dat schijten en bloesems in wezen niet ver van elkaar liggen (zie de passage in Geheim Dagboek, deel 4, p. 83). In feite is alles puur... en dat is zeer zeker het geval wanneer het om de binnenwereld van de mens gaat. Nog veel te weinig beseffen wij - dat blijkt ook voortdurend uit het Dagboek van HW - hoezeer het gebrek aan geloof in de zuiverheid van onze binnenwereld ons leven bepaalt. De twijfels, de complexen, kortom alles wat de mens tot een onzeker wezen maakt, maar ook de verschil lende manieren waarop hij ‘een rol gaat spelen’, hangen daarmee samen. Velen weten hun rol tegenover de buitenwereld zo geraffineerd te spelen dat het lijkt alsof zij ‘de wijsheid in pacht hebben’. Zij treden naar voren op politiek, sociaal, religieus terrein en geven door hun ‘zekerheden’ de anderen de indruk dat die zich zouden moeten schamen. En dat doen die anderen dan ook voortdurend. Totdat ze beseffen dat ...

Les autres

Hans Warren heeft lang tot ‘de anderen’ zoals hiervoor beschreven behoord, in ieder geval tot op het moment waarop hij met het publiceren van zijn ‘Geheim Dagboek’ begon. Voordien schreef hij zijn geheimen alleen maar op: hij schaamde zich ervoor dat iemand anders er een vermoeden van zou hebben dat ze bestonden. Zie nogmaals het begin van ‘Geheim Dagboek’, deel 1.

Het wordt een ‘geheim’ dagboek omdat ik niet wil dat iemand anders er een vermoeden van hebben zal dat het bestaat. Ik zal er zo eerlijk mogelijk in zijn, er alles in noteren, behalve de enkele dingen waarvoor ik me te diep schaam...

HW maakt in deze passage een duidelijke scheiding tussen twee ‘werelden’: de beoordelende buitenwereld waarvan hij niet wil dat zij het bestaan van zijn binnenwereld vermoedt: zijn binnenwereld die zich schaamt tegenover de buitenwereld. HW ziet die buitenwereld ongetwijfeld als bedreigend voor zijn eerlijkheid: zodra die buitenwereld de kans krijgt om te oordelen, zal zij veroordelen.

Maar ook binnen de binnenwereld wordt nog een scheiding aangebracht: de eerlijkheid gebiedt alles te noteren, maar dat alles wordt daarna ook weer door schaamte begrensd en hoewel dit een schaamte van het IK genoemd wordt, heeft die natuurlijk toch weer alles met opvoeding enz. door de buitenwereld te maken. Door de be- en ver-oordelende wereld om zich

Hans Warren (^o1921).

heen wordt de auteur gedwongen zijn ‘alles-bevattende’ binnenwereld te beperken. Al van te voren weet hij dat hij nooit helemaal eerlijk zal kunnen zijn: er zijn nu eenmaal dingen waarvoor je je zó diep moet schamen dat ze niet beschreven mógen worden... Welke ‘dingen’ dat zijn? In ieder geval ‘dingen’ waarvan je geleerd hebt dat ze slecht zijn en waarvan je weet dat iedereen er zich voor zou schamen, dus jij ook. De ‘rechtvaardigen’ hebben je dat al vroeg duidelijk gemaakt: de ‘anderen’ zijn slecht (en verdoemd), maar zo lang ze zich nog schamen, blijft er nog hoop. Is het niet zo (ongeveer), dat er door degenen die ‘de wijsheid in pacht hebben’ een beroep gedaan wordt op Het Geweten? De ‘gewetenloze schurk’ wordt als Verloren bestempeld. HW wil dat - in 1942, aan het begin van zijn Dagboek - allerminst zijn: zijn Geweten bestáát, of moet ik zeggen: de Buitenwereld bestaat? In ieder geval is er van daaruit een beschamende invloed te bespeuren, zelfs op zijn voorgenomen eerlijkheid. De conclusie dat les autres niet in maar buiten HW bestaan, ligt voor de hand. De Sartriaanse ‘hel’ wordt door HW al in 1942 aangeduid!

De jaren 1952/1953

Hans Warren, die aan het begin van dit Dagboek-deel 31 jaar oud is, noteert op 14 jan. 1952:

Uit mijn dagboeken zou een interessant excerpt te maken zijn.

[p. 742]

Een strenge selectie, met weglating van de zeurderige confessies die ik - nog steeds - aan het papier toevertrouw. Het is lastig dat talloze pagina's los liggen, dat ik in allerlei cahiers, notitieboekjes en schriften door elkaar noteerde. Onoverzichtelijk, nooit door iemand anders dan mijzelf te ordenen. Als ik oud mocht worden (ik verwacht dat niet) zal ik misschien zelf zo'n selectie samenstellen en voor posthume publicatie klaar maken.

Die selectie heeft inmiddels - vanaf HW's 60ste levensjaar - gestalte gekregen, niet alleen niet-posthuum, maar óók met niet-weglating van ‘de zeurderige confessies’, in vele gevallen. Een leuk voorbeeld daarvan volgt al direct:

15 Jan.- De postziekte: elke morgen en avond verwacht ik wonder wat en helaas komt er vrijwel niets. Op die teleurstelling volgt doelloosheid en dadeloosheid, wachten op de volgende bestelling.

En op de datum daarna - 20 jan. - wordt ‘de postziekte’ door weer een andere kwaal gevolgd: le mal du siècle reeds voldoende bekend uit de 19-eeuwse literatuur:

20 jan.- Ik houd het in Borssele niet meer uit. Ik heb een paar dagen geleden aan het Office Régional du Travail in Algiers geschreven. Wil daar gaan werken, onverschillig wat. Bloemen, warmte, zoete geuren, blauw water en mooie, lichtbruine jongens met zwarte krulletjes en opwindende glimlach. Wat heb ik hier?

Deze dag eindigt trouwens met de ‘confessie’:

Ik was die dag snipverkouden, maar ik had me zo mooi mogelijk gemaakt met alle cosmetica die tot mijn beschikking stonden.

Maar juist die ‘zeurderige confessies’ zorgen ervoor dat de lezer de auteur tot in het diepst van zijn ‘wezen’ leert kennen, en vaak realiseert die lezer zich tegelijkertijd dat (iets van) dat ‘gezeur’ op hemzelf van toepassing is. Ik behoef mezelf maar even als voorbeeld te nemen - wie anders levert zo'n duidelijke herkenning op? - om te beseffen dat óók ik mijn omgeving heb lastiggevallen met de genoemde ‘kwalen’. Aan de postziekte lijd ik nog steeds en wat heimwee en nostalgie betreft in de winterkou, breek me de bek - onder mijn snotterende neus - niet open!

Veel van de wereld die HW beschrijft is volkomen onveranderd gebleven: de wereld van wie-weet-wat-voor-verwachtingen levert praktisch alleen maar teleurstellingen op en niet alleen tijdens de postbestellingen. De (binnen)wereld van HW kan met recht universeel genoemd worden: ze levert voortdurend herkenning op bij het lezende IK, hoe anders dat Ik ook mag zijn. HW confronteert de lezer met een nietsontziende eerlijkheid ten opzichte van zichzelf, en met zichzelf bedoel ik zowel de schrijver als de lezer.

En nu ben ik nog steeds niet verder gekomen dan de eerste bladzijden van dit Vierde Deel, met al mijn zeurderige confessies. Die Hans Warren blijkt een besmettelijke invloed te hebben. Maar er is zó veel dat in je ‘na blijft zeuren’ zodra je je intens met dit Dagboek bezighoudt, dat je er niet aan ontkomt om ook met jezelf bezig te zijn. Meer nog dan na de vorige delen 1, 2 en 3 zie ik na dit Vierde Deel naar het vervolg uit. Het einde van ‘,1952-1953’ begint als volgt:

30 dec. [1953] - 10.30 - Het leven dreigt een hel te worden.

En wanneer je de paar bladzijden die dan nog volgen, leest, is dat geen overdreven uitspraak. De anderen in HW's leven gaan nu pas echt la solitude et le rêve verstoren, en wanneer dit dagboek een roman in vervolgafleveringen was, had de auteur niet op een spannender moment kunnen afbreken. ‘De dood in het hart’, waar HW op die laatste pagina's over spreekt, bracht mij het laatste deel van Sartres nooit voltooide cyclus Les chemins de la liberté in gedachten, dat de titel La mort dans l'âme meekreeg. Dat zal wel toevallig zijn, maar

[p. 743]

tóch... Als dit Dagboek van HW niet óók over ‘de wegen der vrijheid’ gaat, laat ik een bespreking ervan de volgende keer graag aan een ander over.

Aan het einde van dit jaar - tegen de tijd dat het Vijfde Deel gaat verschijnen - zal ik weer in verhevigde vorm aan ‘de postziekte’ gaan lijden, dat weet ik nú al. En als het langverwachte pakje met het boek dan eindelijk binnenkomt, zal ik weer dagenlang genezen zijn...

Aldert Walrecht

hans warren, Geheim dagboek 1952-1953, deel 4, Bert Bakker, Den Haag, 1984.