Ons Erfdeel. Jaargang 28

Schuin tegen het sneeuwen in

Wie ‘ingesneeuwd’ zegt denkt aan kou, isolement, opsluiting, immobilisme. Daarover, over herfst, winter en een beetje lente, gaat Ingesneeuwd, de derde bundel van Miriam Van hee, haar eerste publikatie bij De Bezige Bij. De bundel bestaat uit drie afdelingen: Cevennes, een soort proloog met 6 gedichten, Ingesneeuwd, de grootste afdeling, en Misverstand, met 12 gedichten.

De gedichten, meestal zonder titel, doen denken aan strofen van één groot geheel. Zowel de eerste als de laatste cyclus worden door een citaat van de Duitse romancière Christa Wolf voorafgegaan. Er zit zeker structuur in, al lijkt het allemaal wat losjes in mekaar te lopen. Samenhang groeit uit de langzame progressie van thematiek, uit de eenheid van toon, stijl en uit het voortdurend samengaan van bespiegeling en emotionaliteit. Er zijn nuances te over in deze ervaringswereld maar het zijn schakeringen van eenzelfde soort basisgevoel: een troosteloosheid waarin ook gemis en onrust huist. Uitzichtloosheid, van het menselijk lot, van een al te banaal bestaan, doet uitzien, verlangen naar uitkomst.

De eerste afdeling bevat mooie gedichten. Het is meteen duidelijk dat deze poëzie het niet van grote nieuwigheden moet hebben, wel van subtiliteiten. De eerste gedichten, getiteld: lente, herfst, winter 1 en 2 plaatsen de bundel in de traditie van de beschouwelijk-intimistische vergankelijkheidsverzen: de seizoenen als oudste metaforen voor het leven. Speciaal is dat die thematiek hier wordt uitgewerkt tegen de weliswaar vaag en metaforisch blijvende achtergrond van

[p. 739]

Cevennes, het bergachtig landschap in het Zuid-Westen van de Provence.

Het ik stelt zich aanwezig in dat landschap en probeert te begrijpen, probeert tot een positiebepaling te komen tegenover verleden en toekomst. ‘wat wil ik hier begrijpen / dan dat / luisteren tussen herder en hond’ (p. 14). Het landschap dient als decor, als beleefde ruimte waarin wordt gewandeld, maar het roept ook emoties op, associaties. Het krijgt symboolwaarde en staat voor een bepaalde sensibiliteit; een subtiel verbinden dus van kader en psyche, van ‘werkelijkheid’ en symboliek. Taal en tonaliteit bewerkstelligen iets zeer broos en elegisch. Dat heeft te maken met de idee dat bij het ouder worden de ontvankelijkheid voor weemoed, gemis en elke andere vorm van ontroering afsterft. Het verdriet is een kostbaar goed:

ontroering dat is
omdat alles voorbijgaat
zo doet de lege speelplaats pijn
de dichtgegane spinnerij
de schuren: steen en
uitgewaaide balken
hier
gaat niets voorbij
of alleen zo langzaam
als bergen verschuiven
van steen naar steen
hier
slijt alles weg: verdriet
wordt koppigheid, de adem afgesneden
verlangen wordt afwezigheid

Verliezen, afscheid nemen kan zolang ogenblikken, plaatsen, ervaringen intense belevingen zijn. Ook het verlangen blijft dan open. Ouder worden betekent vereenzamen, zich hardnekkig ingraven in het verleden, wachten op niets, verstenen en dat niet meer besef fen, al niet meer leven, en dat dan zéér langzaam. Er gaat niets meer voorbij want er gebeurt niets meer.

Het ik staat ergens tussen dat bijna berg-zijn en de kindertijd waaraan ‘niets voorbijgaat / maar alles tegemoet’ (p. 40); misschien nog net in de lente. Daarover gaat het allereerste gedicht, ‘lente’.

nog even in dit bos
dat nog niet ophoudt
de weg die nog niet draait
geritsel, blauw van
wilde hyacinten - wandelen
duurt nog het langst
of langer nog de wegen

Een gevoel van grens, van afscheid is hier bepalend. Wat er nog slechts even is wordt daardoor waardevoller, zeer verbijzonderd. In de lente is er nog beweging, maar behoedzaam en gedempt. Stilistisch gezien gebeuren er evenmin schokkende dingen. Verrassende dissonanten, in woordkeuze, in zins- of versbouw vind je weinig, stokkende leestekens in het geheel niet. Waar het om gaat is preciseren, het via bijzinnen en bijwoorden beschrijven of beter nog: suggereren van particuliere bijkomstigheden die voor veel meer staan. Het statische, de opsomming is belangrijker dan verandering, activiteit. Vandaar dat werkwoorden - als zij al ingevuld worden - meestal òf bepalend, omschrijvend werken (‘zo is de herfst’, ‘de ontroering dat is...’) òf een nauwelijks waarneembaar proces benoemen (‘vager wordt het vergezicht’, ‘de uren glijden’).

In een verruimend perspectief duidt de proloog dus de grote levensvragen aan. Pas in het zesde en laatste gedicht treedt het ik echter expliciet daarbij op: ‘wat wil ik hier begrijpen’. Op die vraagstelling volgt dan de rest van het poëtiserend relaas: Ingesneeuwd. Van een verhaallijn mogen we hier wel spreken. Afwisselend ‘vertellen’ de gedichten over een zij en een jij: ‘Sneeuwen’ is in deze afdeling het sleutelwoord. In het eerste gedicht luidt het: ‘sneeuw is overal hetzelfde, / denkt ze...’ (p. 17)

alleen hier duurt hij langer nog,
vandaar dat er geen fietsen zijn,
geen troost die zich
langzaam insneeuwen laat
tegen de muur

Isolement, leegte, vervreemding, inderdaad, maar verderop

Miriam Van hee (^o1952) (Foto Jan van der Weerd).

in de bundel blijft er ook verlangen over, het verwachten van de lente. Ik vraag me trouwens af of het ‘ingesneeuwd zijn’ ook niet iets positief inhoudt, als bescherming tegen de kou in afwachting van de dooi b.v., of als heel erg zichzelf moeten zijn om het allemaal eens op een rij te kunnen zetten. Ingesneeuwd zien de gewoonste dingen er ook anders uit, soms in-triest mooi.

Gevoelens van ontgoocheling, uitzichtloosheid en angst hebben wel de overhand, maar zij worden via understatement, beeldspraak en visualisering meer opgeroepen dan beleden: ‘is dit de lente denkt ze dan - nee, dit is een raam vol uitstel / waarin straks tussen drie en vier / het sneeuwen weer begint’ (p. 19). Uit deze geslotenheid wordt dan een uitweg gezocht in het gedroomd ‘weggaan en toch blijven / wachten ingesneeuwd’ (p. 20), in de warmte van de herinnering en het meest van al nog in de troost van de jij. Het zoeken gaat o.a. door de sneeuw die de stad in verlatenheid en kou verandert en die het vertrouwde onherkenbaar maakt. Maar de jij wordt gevonden. Nadien worden beiden in eigen naam, als ‘ikken’, aan het woord gelaten. De slotsom van de vrouw is dan: (p. 35)

wat mij toebehoort, is
hoe het nooit geweest is:
met schaatsen op het ijs
van de nacht, met warme voeten,
met velen schommelend
in de bus, het uitzicht

[p. 740]

 

achter aangedampte ramen -

 

wij, gierend door de sneeuw

Niet de realiteit van het nu, de relatie met de jij, niet het eigen verleden is het dierbaarst, het meest eigene, maar datgene wat er nooit is geweest; niet de stille ontroering, wel de grote emoties, de extase van niet gekende ervaringen: het gieren door de sneeuw, gillen en vliegen tegelijk; angst en fascinatie.

In de laatste cyclus Misverstand is de samenhang ingewikkelder, het geheel gelukkig ook minder uitgesponnen. Sommige gedichten worden in het verleden, andere in het heden gesitueerd. Er wordt een balans opgemaakt: wat is er van de oude idealen en verwachtingen terecht gekomen? Hoe wás het dan vroeger? En nu? ‘We zien wel dachten we... we maken van onszelf een ander’ (p. 40). Daarin kon nog geloofd worden: dat het mogelijk was om zo te worden als men wilde zijn. De toekomst lag open. Maar het heeft eventjes een andere wending genomen: ‘het ontwaken was vaak uitzichtloos’ (p. 41). Dromen, alternatieven werden smaller: ‘aan zee lopen dacht je dan / op blote voeten lopen / uit het gezicht verdwijnen’ (p. 48). En ook in het lot werd grimmiger berust: ‘een huis, gordijnen en een wieg: / voor het geluk geboren’ (p. 43). Dromen wordt mijmeren: ‘het verlangen gaande houden / met ansichtkaarten’ (p. 47). Ontsnappen wordt steeds moeilijker omdat de drukkende banaliteit overal wordt ervaren: ‘Soms reed je door een dorp / buiten de tijd, maar je zag / altijd hetzelfde’ (p. 46).

Maar toch blijft innerlijk de onrust, de on vrede met een al te in regels gevangen, vastgelegd leven: ‘onrust ingemetseld in / huisnummers buslijnen / rekeningen’ (p. 45). Het verlangen blijft tot op het einde van de bundel (p. 49):

komt er een dag waarop
we lachten om de dagen
die nog voor ons liggen
sprankelend vol
stadsgeluiden

Na deze wensdroom volgt in het laatste gedicht de tegenpool: het ik zinkt weg in de lethargie van een bestaan zonder uitzicht; maar met de weemoed, gekoesterd als een dierbaar goed.

Stefaan Evenepoel / Leuven

miriam van hee, Ingesneeuwd, De Bezige Bij, Amsterdam, 1984, 50 p.