Ons Erfdeel. Jaargang 28

[p. 725]

Animatiefilm in Vlaanderen in het spoor van Raoul Servais
Wim de Poorter

WIM DE POORTER
werd geboren in 1939 te Blankenberge. Is licentiaat Germaanse filologie (R.U. Gent, 1962). Werkzaam als docent aan het Pedagogisch Instituut (Rijksnormaalschool) te Brugge. Auteur van ‘Filmlexicon’ (1975) en ‘Film’ (1976). Publiceerde over literatuur en film in o.m. ‘Tijdschrift van de Vrije Universiteit’ (Brussel), ‘Nieuw Vlaams Tijdschrift’ en ‘Maatstaf’. Is vastmedewerker aan ‘Ons Erfdeel’ en ‘Septentrion, revue de culture néerlandaise’.
Adres: Breeweg 11, B-8042 Hertsberge (Oostkamp)

In den beginne was er R. Servais...

Geen Vlaamse cineast heeft grotere internationale bekendheid en erkenning verworven dan de animatiefilmer Raoul Servais. Vanaf het bescheiden begin met Havenlichten (1959) tot Harpya (1978), waarmee hij in 1979 te Cannes de zo begeerde Gouden Palm in de wacht sleepte, tastte Servais de mogelijkheden van de animatiefilm af en realiseerde hij een veelzijdig oeuvre, dat talrijke buitenlandse onderscheidingen kreeg. Het gevolg is dat de Vlaamse film op internationaal niveau in de eerste plaats ‘animatiefilm’ betekent. Die wereldwijde erkenning bleef gelukkig niet zonder gevolgen voor de animatiefilmproduktie in Vlaanderen.

Toen de cineast in 1966 docent werd aan de afdeling Animatiefilm van de Koninklijke Akademie voor Schone Kunsten (KASK) te Gent, grepen talrijke jongeren de kans om zich op dat terrein creatief te uiten. De resultaten manifesteren zich tegenwoordig in die mate dat de Gentse school van animatiefilmers langzamerhand een begrip wordt. Raoul Servais wist blijkbaar zijn artistieke bezieling, zijn beroepsernst en ‘last but not least’ zijn doorzettingsvermogen op zijn studenten over te dragen. Zijn invloed als docent kreeg bovendien internationale uitstraling via buitenlandse studenten als de Fransman Yves Brangelo, die in 1975 afstudeerde en sindsdien in Frankrijk als befaamd animatiefilmer werkzaam is, en de Iraniër Nourredin Zarrin Kelk, die in 1980 de leiding van de animatieafdeling van de universiteit te Teheran op zich nam. Een andere talentvolle ex-student van Servais, Luc Degrijse, werkt momenteel in de animatiefilmstudio's van Kecsemet (Hongarije).

Niet zonder betekenis is ook dat Raoul Servais tot de initiatiefnemers behoorde van de oprichting van de Pen Film Studio's in 1969 en het Belgisch Animatiefilmcentrum (B.A.C.) in 1976. Raoul Servais droomde ervan na Harpya een lange animatiefilm, Taxandria, te realiseren. Gebrek aan financiële steun verhindert hem voorlopig dit project uit te voeren. Inmiddels hebben talrijke jongeren het spoor van hun leermeester gevolgd. Tot de belangrijksten behoren Daniel Schelfthout, Paul Demeyer, Dirk De Paepe en Stef Viaene.

Daniel Schelfthout en het grote Ontwaken

Een van de eerste talentrijke studenten van Raoul Servais was Daniel Schelfthout (Elsene, 1947), die in 1971 zijn studie aan de KASK beëindigde.

In 1973 behaalde hij met EGO een Eerste Prijs op het befaamde Festival International du

[p. 726]

‘Harpya’ (Raoul Servais).

Cinéma d'Animation van Annecy. De film toont de geboorte en groei van een grotesk personage, dat zichzelf als het centrum van de kosmos beschouwt. Al vlug ervaart Ego echter dat hij niet meer betekent dan elke andere ‘totem’ rondom hem. Uiteindelijk komt hij tot het besef dat het geluk bestaat in het in harmonie leven met de anderen en met alles wat in de natuur leeft.

Het succes van Ego te Annecy en op andere festivals stimuleerde Schelfthout om als fulltime animatiefilmer verder te werken. Via Servais kwam hij in contact met Pierre Levie van de SODEP-filmstudio's in Brussel, voor wie hij samen met Etienne Debruyne, zijn vaste assistent en cameraman, en Alain Pierre, die de muziek verzorgt, heel wat opdrachten afwerkte: van een aantal films voor de jeugdserie Pierrot tot animatiefilms als Awake (1975) en Wake up! (1984).

Zoals al uit Ego valt op te maken, blijkt Daniel Schelfthout uitermate geboeid door de ontstaansgeschiedenis en evolutie van de mens binnen de kosmos, een thema dat hem bijna als een obsessie bezighoudt. Dat komt het sterkst tot uiting in Crepusculum (1979), een film van twaalf minuten, die hij voor het Brusselse produktiehuis Kid Cartoon realiseerde.

Duidelijker nog dan in Awake en Wake

‘Harpya’: Raoul Servais en zijn filmteam.

up! valt in deze film op hoe de cineast een zodanige technische vaardigheid heeft verworven dat hij verschillende technieken tegelijk aanwendt: teken-, pixillatie- (d.i. beeld voor beeld-opname van reele personages i.p.v. tekeningen en poppen) en live-film naast meervou-dige belichtingen en procédés waardoor beelden en beeld vlakken door elkaar schuiven.

Zoals in de reeds genoemde films vertelt Schelfthout in Crepusculum het verhaal van een metafysisch bewustzijnsproces. De clown Ffalo beleeft een droom - een door de filmer vaak gebruikte verhaalstructuur -, waarin hij via de media het uitbreken van een derde wereldoorlog verneemt. Naast het oorlogsbericht treft hij in een krant ook een stripverhaal aan, waarin hij, Ffalo, als personage optreedt. De clown wordt er zich bewust van dat hij ‘meespeelt’ in een samenleving die tot vernietiging leidt. Hij gaat protesteren tegen de striptekenaar, die niemand anders blijkt te zijn dan de animatiefilmer Daniel Schelfthout, live in de film.

Crepusculum is een erg ritmische, kleurrijke, in pop-art stijl uitgewerkte prent.

In 1984 voltooide Schelfthout naast Wake up! ook de animatiefilm Genesis, waarin hij uitgaande van het scheppingsverhaal in een tijdsversnelling een overzicht van de hele ge-

[p. 727]

schiedenis tot vandaag geeft. Een beeld van het Greenpeace-schip symboliseert aan het slot van de film Schelfhouts droom van een betere wereld. Genesis was aanvankelijk gepland als onderdeel van een internationaal project, namelijk een serie over de Bijbelse geschiedenis, dat uiteindelijk niet doorging.

De animatiefilmer Daniel Schelfthout geeft in zijn films zijn filosofische kijk op de mensheid weer. Gelukkig temperen de ironische tekenstripstijl en de vindingrijke animatietechniek de ernst van zijn boodschap over het grote Ontwaken. Dank zij sporadische opdrachten van producers als Pierre Levie kan hij hoewel moeizaam als artistiek animatiefilmer aan het werk blijven. Momenteel is hij aan de voltooiing toe van Tijl Uilenspiegel, een film die hij voor het B.A.C. met overheidssteun realiseert.

Oscar voor Paul Demeyer

Na zijn leerjaren bij Servais ging Paul Demeyer (Brugge, 1952) in 1975 studeren aan het Californian Institute of Arts. Twee jaar later verwierf hij er niet alleen de titel Master of Arts, maar ontving hij bovendien voor The Muse de Hollywood Student Academy Award 1977 in casu de Student's Oscar.

The Muse, een slechts drie minuten durende tekenfilm, neemt het imago van de inspiratiezoekende kunstenaar op de korrel. Met summiere verhaalelementen (één personage, een blad papier en een pen) en eenvoudige tekenfilmprocédés (sobere potloodschetsen en een klankband van versnelde opnames van commercials) slaagt Demeyer erin een uiterst expressieve, perfect getimede animatiefilm te creëren. Het teder humanistische engagement van Servais heeft bij hem plaats gemaakt voor grimmige satire. Dat bleek al uit zijn vroegere films. In Struthio (1974) rukt een struisvogel in zijn hebzucht de hele aardbol uit, in Eten, at, gegeten (eveneens uit 1974) wordt een vraatzuchtige vrouw zelf het slacht -

‘The Muse’ (Paul Demeyer).

offer van haar vraatzucht. Animasmen (1975) is een aquarel-animatiefilm, die de idyllischromantische verhouding tussen mens en dier hekelt.

Zijn spirituele, anarchistisch geïnspireerde humor kon Demeyer in Californië bovendien kwijt in Little Belgians, Signapore n^o4 en Force of habit, een experimentele, zwart-wit pixillatiefilm, die de chaos van de moderne grootstad evoceert. Deze Amerikaanse produkties realiseerde hij in samenwerking met Rick Blanchard.

Terug in Vlaanderen ging Paul Demeyer aan het werk bij Pen Film. Samen met zijn vroegere studiegenoten Jean-Pierre Vandenbroucke, Katrien Alliet en Cath Van Damme werkte hij er mee aan de eerste dertiendelige tekenfilmserie van de BRT, De Wonderwinkel (1979). Wat later hield hij het in Vlaanderen (en in België tout court) voor gezien. Hij vertrok voor twee jaar naar Luxemburg, waar hij zich bij de Luxemburgse commerciële televisie (RTL) bekwaamde in de computeranimatie. Daarna vond hij werk in de Richard Purdon Studio's te Londen. Exit een Vlaams animatiefilmtalent?

Dirk De Paepe: The Pink Panther en andere verhalen

Voor Pen Film was De Wonderwinkel de eerste belangrijke opdracht van de BRT. Het is gebruikelijk dat de omroep voor een dergelijke produktie ook een eigen realisator aanstelt, die verantwoordelijk is voor de supervisie en voor de nasynchronisatie (muziek- en stemregie), wat in de BRT-studio's kan gebeuren. Voor

[p. 728]

‘De Wonderwinkel’ (Jef Ceulemans - Dirk De Paepe).

deze serie was dat BRT-realisator Jef Ceulemans, co-realisator was Dirk De Paepe.

Na zijn studies bij Raoul Servais ging Dirk De Paepe (Brugge, 1951) immers werken in de Pen Film Studio's, waar hij als animatiefilmer publiciteitsfilms, educatieve films en trucages ontwerpt en realiseert.

Als realisator van De Wonderwinkel, een unicum als Vlaamse tekenfilmserie, bewees hij zijn talent. Dit jeugdfeuilleton, naar een scenario van Gommaar Timmermans, de striptekenaar Got, vertelt het verhaal van Jonas, die op weg naar school de ‘wonderwinkel’ binnenstapt en kennismaakt met enkele pittoreske bewoners van het pand. Via een tijdmachine komt hij in verschillende historische periodes terecht en beleeft hij allerlei fantastische avonturen.

Een uitermate verzorgde animatie, spirituele humor en ongemeen kleurrijke decors kenmerken deze geslaagde produktie. De Wonderwinkel bewees meteen dat De Paepe de leiding van een dergelijk groots opgezet project aankon.

De kwaliteiten van deze tv-serie wekten zelfs de belangstelling van Amerikaanse producers en tv-stations. Waarom de BRT tot nog toe op deze interesse niet inging, blijft een open vraag.

Met evenveel zin voor perfectie in de afwerking realiseerde de cineast in 1981 een korte animatiefilm, die behoort tot de eerste reeks B.A.C.-produkties: In de greep van Gambrinus. Het prachtige koloriet en de verzorgde animatie wegen in deze film echter niet op tegen het ietwat zwakke scenario.

Belangrijker is dat de Amerikaanse bewondering voor De Wonderwinkel in 1983 resulteerde in een voor de Vlaamse animatiefilm prestigieuze opdracht: de produktie van de tekenfilm die The Curse of the Pink Panther van Blake Edwards zou inleiden. Voor deze animatiefilm van vijf minuten werkte Dirk De Paepe als eerste in België met een Panavisionlens.

Het succes van De Wonderwinkel leidde eveneens tot een nieuwe opdracht van de BRT, nl. de produktie van de eerste Vlaamse lange animatiefilm, Jan zonder Vrees (1985). De film kwam op dezelfde wijze tot stand als de tv-serie: BRT-realisator Jef Cassiers nam als algemeen regisseur de supervisie op zich, verantwoordelijk voor de animatie in de Pen Film Studio's was opnieuw Dirk De Paepe.

Jan zonder Vrees is gebaseerd op het indertijd succesvolle jeugdboek De wonderlijke lotgevallen van Jan zonder Vrees. Een 15de-eeuwse vertelling (1910) van Constant De Kinder. Het is een verhaal over een Antwerpse volksjongen, die de strijd aangaat tegen het onrecht en de armoede in de middeleeuwse samenleving. Dank zij zijn buitengewone fysieke kracht blijft hij zijn belagers telkens de baas. Ten slotte wordt hij tot ridder geslagen en rijkelijk beloond voor zijn heldendaden.

Interessanter dan die helaas niet zo bijster originele plot is de artistieke vormgeving, die geïnspireerd is op meesters als Jeroen Bosch, Brueghel en Jules De Bruycker. De tekenstijl, het aangewende koloriet en niet in het minst de zeer verzorgde decors verlenen de film een unieke Vlaamse picturaliteit.

Voor dit project werkte Dirk De Paepe

[p. 729]

‘Jan zonder Vrees’ (Jef Cassiers - Dirk De Paepe).

opnieuw samen met talrijke ex-studenten van R. Servais, o.m. met Suzanne Maes, voor wat de decorstijl betreft, met Jean Pierre Vandenbroucke en Werner Van der Schueren, die instonden voor de afwerking.

Inmiddels is De Paepe samen met J.P. Vandenbroucke bij Pen Film druk in de weer met de produktie van twee uitgebreide science fiction-series, nl. Les Mondes Engloutis (voor France Animation) en Robo-story (voor Belokapi-Paris).

Dirk De Paepe is definitief op weg om zijn doel ‘commerciële animatiefilms met een artistiek karakter maken’ te bereiken.

Het veelzijdige talent van Stef Viane

Dat jonge animatiefilmers als P. Demeyer en D. De Paepe hun talent in dienst stellen van commerciële produktiehuizen kan men ze moeilijk kwalijk nemen. Zijn de mogelijkheden voor de Vlaamse lange speelfilm erg beperkt, de situatie waarin de animatiefilmer verkeert, is dat nog meer: de distributiekanalen van dit soort films zijn in Vlaanderen zogoed als onbestaande.

Des te bewonderenswaardiger is het werk van mensen als Stef Viaene (Kortrijk, 1952), die toch nog de moed opbrengen aan zuiver artistieke animatiefilm te doen.

Aanvankelijk experimenteerde Stef Viaene met de mogelijkheden van de pixillatietechniek. In 78 toeren (1974) zorgt het ritme van de ‘versnelde beweging’ van mensen en dieren in een weidelandschap voor een tegelijk humoristisch en vervreemdend, surrealistisch effect. Happy Destruction (1975) is al meer dan een vingeroefening. Evenmin als in 78 toeren vertelt Viaene in deze film een verhaal. Zijn kritische visie op de consumptiemaatschappij, die vervat ligt in de paradoxale titel, wil hij uitsluitend door middel van beeld en montage overbrengen op de toeschouwer. Tijd en ruimte worden voortdurend door elkaar gegooid in functie van een eigen structuur, die verwant lijkt met een muzikale compositie. Vanuit een woonkamer, waarin een goochelaar vóór een tv-toestel een spel opvoert met allerlei objecten, brengt de filmer de kijker o.m. in een Vlaams weidelandschap met koeien, een slachthuis en in een warenhuis. Deze beelden zijn door elkaar gemonteerd en volgen elkaar op in het razendsnelle tempo van het door de pixillatie-techniek veroorzaakte ritme van de versnelde film. Afbraak en opbouw vormen het leidmotief: de genotzoekende consument vindt slechts bevrediging in de vernietiging. Knap uitgewerkt is de slachthuisscène, waarin een slachter een koe in omgekeerde richting al slachtend opnieuw in elkaar zet en zo het dier weer tot leven wekt.

Picturaal verwijst 78 toeren soms naar het werk van Raveel, Happy Destruction bevat elementen uit de pop-art.

Toen Stef Viaene zich in Antwerpen vestigde, kwam hij in contact met Robbe de Herts Fugitive cinema. Voor Fugitive realiseerde hij samen met Jan Van Buyten - eveneens een ex-student van Servais - de animatiefilm The Salt Canyon Massacre (1979), een sociale western over de uitmoording van een Indianenstam door generaal Crooke in 1876. Samen met Jan Van Buyten richtte hij later ook Devotion Pictures op, een produktiehuis voor korte films.

[p. 730]

‘Same player...’ (Stef Viaene).

Als beeldend kunstenaar ontwierp hij ondertussen eveneens een aantal Fonobielen, die in 1981 bekroond werden met de Prijs voor Beeldhouwkunst van de provincie Antwerpen.

In 1984 voltooide hij zijn vierde animatiefilm: Same player... In deze film etaleert Viaene volop zijn artistieke mogelijkheden via het experimenteren met allerlei complexe animatietechnieken, die niet onder één noemer te vatten zijn.

Same player... is een elf minuten durende visualisering van de gedachtenstroom - een soort monologue intérieur - van een denkbeeldige treinreiziger. Vertrekpunt is het raam van een treincoupé waarin voorbijvliedende landschappen, stations en treinen in een steeds sneller tempo overgaan in nu eens abstracte, dan weer figuratieve beeldimpressies. De cineast speelt met het beeldkader, met overlappend beeldmateriaal, met belichtingseffecten, met zwart-wit - kleur-contrasten, kortom met alle technische middelen die de camera en de pellicule mogelijk maken.

Sterker nog dan in Happy Destruction is de beeldmontage muzikaal bepaald. In deze experimentele animatiefilm, die weer een spel met ruimte en tijd is, is de beeldenstructuur geënt op de vooraf gecomponeerde elektronische muziek van Guy Drieghe en Wim Van den Abeele. Het vertrek en aankomst van de trein zijn als omlijsting van deze adembenemende kijkervaring de enige toegeving die Viaene de kijker gunt. Same player... bezit een verrassend eigentijdse plastische expressiviteit en een artistieke visie die gebaseerd is op een grondige technische beheersing van het métier. Wat dat laatste betreft, dient ook hier weer de naam van Jan Van Buyten als medewerker vermeld te worden.

Inmiddels heeft Stef Viaene een groots opgezet theaterproject, Frames, uitgewerkt, wat nogmaals zijn veelzijdig talent bevestigt.

Geen sant in eigen land?

Indien er in Vlaanderen van een Gentse school van animatiefilmers kan worden gewaagd, dan is dat niet zozeer omwille van gemeenschappelijke stijlkenmerken, maar meer vanwege hun dynamisch artistieke creativiteit en vakkundigheid. De picturaliteit van hun films, het resultaat van de plastische vorming aan de KASK te Gent, is bovendien hun opvallendste kwaliteit.

Dank zij de oprichting van de Pen Film Studio's en het B.A.C. te Gent kreeg een aantal van deze jonge animatiefilmers de gelegenheid om met elkaar aan hun onderlinge produkties te werken. Jammer is het te moeten vaststellen dat desondanks heel wat echt talentrijke jongeren toch nog zogoed als geen of beslist onvoldoende kansen krijgen, of hun toevlucht zoeken bij Franstalige, commerciële Brusselse filmstudio's en in Wallonië, waar hun meer mogelijkheden geboden worden. Evenzeer valt het te betreuren dat de filmdienst van de BRT heel wat minder interesse toont voor het programmeren van werk van deze jonge animatiefilmers dan die van de RTBF. Opnieuw een kwestie van film- en televisiebeleid...