Ons Erfdeel. Jaargang 28

Publikaties

Honderd jaar Vlaamse Beweging

In het tweede deel Honderd jaar Vlaamse beweging. Geschiedenis van het Davidsfonds heeft de Leuvense historicus en hoogleraar Lode Wils de jaren 1914-1936 behandeld. In deze jaren ontstond er in België en in het bijzonder in Vlaanderen op politiek, sociaal en cultureel gebied een diepgaande verdeeldheid, die tot op heden doorwerkt. Begrippen als Frontbeweging, separatisme en federalisme, culturele autonomie, activisme en amnestie bepaalden in hoge mate het politieke klimaat en wisten te samen met de strijd voor verdere taalwetgeving en de vernederlandsing van het hoger onderwijs te Gent en te Leuven de gemoederen niet alleen bezig te houden, maar ook tot scheurens toe te verhitten.

Wils heeft deze gecompliceerde stof, waarover elke socialist, liberaal, katholiek en Vlaams-nationalist in de loop der tijden een eigen menig heeft gevormd, op heldere wijze en vanuit een eigen overtuiging aangepakt. Tegelijk wordt de geschiedenis van het Davidsfonds verwerkt en geplaatst in het brede kader van de Belgische en Vlaamse politiek. Het politieke leven krijgt echter op zijn tijd een omlijsting, waarin culturele en economische informatie wordt gegeven.

Uit eerdere publikaties van Wils (o.a. Flamenpolitik en aktivisme) is gebleken dat zijn waardering voor het activisme en voor de grootnederlandse beweging gering is. En ook al is men het daarmee niet eens, dan blijft het feit, dat hij een aantal kwesties, zoals de contacten met Duitsland en het doctrinaire en veelal ook voor Vlaanderen steriel blijvende anti-Belgicisme, met behulp van veel nieuw archiefonderzoek scherper gesteld heeft. Ook ten aanzien van de binnenlandse politiek heeft hij een kritische stellingname niet geschuwd, zoals blijkt uit zijn kritiek op Koning Albert, aan wie hij ronduit een anti-Vlaamse politiek verwijt.

[p. 617]

Voor Wils ligt de aanpak en de oplossing van de Vlaamse problemen niet bij het Vlaams-nationalisme (Frontbeweging en activisten) en evenmin bij de liberalen en socialisten. De laatste twee groepen stonden in het algemeen ambivalent tegenover de Vlaamse politieke verlangens. Het Vlaamse element in de liberale partij was zeer klein en in de socialistische partij overheerste het Waals-Brussels-Gentse element, dat net als bij de liberalen afwijzend stond tegenover een eentalig Vlaanderen. Kamiel Huysmans, de vertegenwoordiger van de Antwerpse socialisten, propageerde in feite ook tweetaligheid in Vlaanderen, zodat in Antwerpen alleen Willem Eekelers als zuivere flamingant overbleef. De redding moest komen van de rooms-katholieken en de r.-k.-partij en daarin heeft Wils geen ongelijk. Hij toont dat overtuigend aan en plaatst de Vlaamse katholieke leider Frans van Cauwelaert als de voornaamste Vlaamse strijder op de voorgrond. Tegelijk blijkt ook de jammerlijke verdeeldheid binnen de katholieke partij, waar de Vlamingen keer op keer geen vuist kunnen maken. De typische standsgewijze opbouw van de partij dwong tot rekening houden met de Walen en Brusselaren. Daarnaast was er het episcopaat dat op cruciale momenten de Vlaamse verlangens ondergeschikt maakte aan unitaire idealen. Overigens laat Wils wel zien dat de kerkelijke leiding geen gesloten anti-Vlaams bastion vormde en dat er zich na de dood van kardinaal Mercier onder de hoge clerici meer begrip voor Vlaamse belangen ontwikkelde, maar toen was er helaas geen sprake meer van een Vlaamse eenheid, ook niet onder de rooms-katholieke Vlamingen. Wils maakt duidelijk dat er binnen het parlement nauwelijks speelruimte was voor Frans van Cauwelaert en zijn vaak onderling verdeelde Vlaamse katholieke Kamergroep.

Een onopgeloste vraag blijft of Van Cauwelaert niet te lang aan het minimumprogramma heeft vastgehouden en zich te afwijzend heeft opgesteld tegenover een vorm van federalisering van de Belgische staat. Een royalere houding tegenover deze verlangens zou rond 1919 het ontstaan van de Frontpartij hebben kunnen voorkomen. Verder zou een hardere houding tijdens de debatten over de vernederlandsing van de Gentse universiteit in 1922-1923, ook al kwam de vernederlandsing er niet, hem nog aanvaardbaarder gemaakt kunnen hebben als leider voor alle r.-k.-Vlamingen. Het is immers opvallend dat juist na dit parlementaire échec de polarisatie onder de flaminganten en met name onder de r.-k.-Vlaamsgezinde studenten sterk toenam.

Wils is over deze zaken niet altijd even duidelijk. Hij wijt (p. 107) het toenemende anti-Belgicisme eerst aan interne Belgische toestanden (houding van de koning, rol van het episcopaat, structuur van de r.-k.-partij), maar later (pp. 204 en 232) stelt hij daar met een beroep op de historicus en politicus H.J. Elias het grootnederlandse streven en de in samenwerking met de grootnederlanders voortgezette Flamenpolitik van de Duitsers voor verantwoordelijk.

De radicalisering lijkt mij vooral veroorzaakt door het mislukken van de verwezenlijking van een Nederlandstalige universiteit te Gent, het punt waarover alle overtuigde Vlamingen vóór 1914 een consensus bereikt hadden. Bovendien was er in de Frontbeweging en in het activisme al een element van radicalisme aanwezig. Verder zou men, anders dan Wils, kunnen stellen dat Van Cauwelaert in de kanalenkwestie met Nederland door een te weinig realistische houding tegenover de Belgische verlangens kansen heeft laten liggen. Tekenend is m.i. ook dat hij rond 1936 in zijn eigen partij terrein verloor aan jongeren die wel voor federalisme kozen (vgl. Witte/Craeybeckx, Politieke geschiedenis van België sinds 1830, 1981, p. 199). Zou er met een radicalere Van Cauwelaert niet eerder het resultaat van de Borms-verkiezing van 1928 bereikt zijn? Immers dit schokeffect heeft eerst tot een werkelijke versnelling van de taalwetgeving en verdere wegneming van Vlaamse grieven geleid. Maar tegenover deze zienswijze kunnen reële argumenten aangevoerd worden gebaseerd op de zwakte van Vlaanderen op economisch en financieel gebied. De daarop rustende politieke macht was in de Vlaamse Beweging nauwelijks vertegenwoordigd.

Beslist oneens ben ik het met Wils' interpretatie van de rol van de grootnederlanders in de jaren twintig en dertig. Zijn visie op de grootnederlandse beweging en meer in het bijzonder op enkele figuren daaruit - prof. dr. P. Geyl (1887-1966) en prof. dr. C. Gerretson (1884-1958) - is al enige malen inzet van discussie geweest. Dr. Ludo Simons, dr. Arie Willemsen en ondergetekende hebben hierop respectievelijk in Handelingen XXX van de Kon. Zuidnederl. Mij. voor Taal- en Letterk. en Geschiedenis (1976), in Bijdr. en Med. Gesch. der Nederlanden, 1975, nr. 3 en in Wetenschappelijke Tijdingen, 1983, nr. 1, kritiek uitgeoefend. Wils heeft deze kritiek niet overgenomen - zijn goed recht -, maar deze ook in de literatuurlijst aan zijn lezers onthouden en dat is jammer.

De vaststelling dat de Flamenpolitik in Duitsland na 1918 onverdroten werd voortgezet en dat Duitse expansionistische kringen contacten bleven onderhouden met uitgeweken activisten en met grootnederlanders heeft Wils tot verstrekkende uitspraken gebracht.

Ik citeer er enkele:

p. 208: ‘Ook de invloed die van de Hollandse grootnederlandse beweging uitging op de Vlaamse, werkte in anti-democratische zin. Die beweging was immers ontstaan tijdens de eerste wereldoorlog als een Duitse schepping, uit een milieu van rechtse Hollandse nationalisten’.

p. 245: (over Geyl, Jan Tim-

[p. 618]

mermans, Hendrik Elias en Van Puymbrouck) ‘De lezing van hun uitgebreid archief maakt het duidelijk: wat de militanten bezielde, was eerst en vooral anti-beigicisme. Daarvoor stapten de meesten telkens weer over hun antifacisme heen: hun solidariteit als nationalisten primeerde. Hetzelfde was waar voor Geyl, die tot 1939 inbegrepen bleef samenwerken met uiterst rechtse figuren van allerlei slag; het grootnederlandisme in Holland telde er trouwens niet veel andere’.

p. 215: (over de grootnederlandse beweging 1933-1934) ‘Want hoewel ze sterk georiënteerd was geweest op het revanchistische extreem-rechts in Duitsland, was toch niet iedereen gelukkig met de nationaal-socialisten en hun praktijken, nu die aan de macht waren. Ook Geyl niet. Bovendien ambieerde hij een benoeming tot hoogleraar en ook daarom moest hij inbinden’.

p. 206: Geyl en Gerretson, ‘politieke directeuren’ van De Schelde sedert 1927 ‘hebben de hoofdredacteur (Herman Vos) geprest naar de anti-Belgische en autoritaire extremisten toe’.

Laat ik trachten enige van deze en andere visies recht te zetten. Bij de behandeling van het Belgisch-Nederlands verdrag van 1925 en de verwerping in Nederland van het bij dit verdrag door Belgie verlangde Schelde-Moerdijkkanaal laat Wils volstrekt buiten beschouwing, dat de Belgische eisen wel zeer overtrokken waren. De verlangens betekenden dat Rotterdam zijn door zijn geografische ligging verkregen voorsprong moest opgeven en genoegen zou moeten nemen met een mindere positie dan Antwerpen. Vervolgens wordt genegeerd dat Gerretson c.s. wel degelijk een redelijk alternatief geboden hebben, dat feitelijk neerkwam op hetgeen sedert 1963 is verwezenlijkt.

De houding van Geyl tegenover de Vlaamse Beweging wordt gekaricaturiseerd. Geyl heeft zeker geloofd in de mogelijkheid van de hereniging van Noord en Zuid en gemeend dat federalisme een tussenstation zou kunnen zijn. Dat vaststellend valt op, dat hij extremisme en doctrinairisme, verkondigd in het weekblad Vlaanderen en gepropageerd door uitgeweken activisten en door bijvoorbeeld Antoon Jacob, van het begin af heeft bestreden. De breuk met Jacob was er al vóór 1925 en Vlaanderen werd vrijwel vanaf het begin en zeker rond 1924 al kritisch gevolgd. Geyl geloofde niet in een revolutie of iets dergelijks. Kernpunt was voor hem en ook voor Gerretson een Vlaanderen dat in alle opzichten zelfstandig zou kunnen zijn en als dit binnen België zou kunnen, was dat goed. Wat ze niet geloofden - en hadden ze daarin ongelijk? - was dat dit binnen de unitaire politieke structuur van het interbellaire België zou kunnen.

Na 1933 heeft Geyl in Antwerpen gepleit voor aansluiting van de lokale afdeling van de Frontpartij bij het VNV. Zijn motief was: een zo groot mogelijke eenheid onder de Vlaams-nationalisten. Tegelijk waarschuwde hij indringend om niet het Duitse en Italiaanse fascisme te volgen. Dat hij met zijn handelen het Vlaams-nationalisme meer in de richting van het autoritaire staatsbeginsel zou hebben gebracht is m.i. volstrekt onjuist. Hetzelfde geldt voor de wel zeer suggestieve opmerking over Geyls ‘rechtse contacten’ in 1939. De werkelijkheid is anders: Geyl was met prof. Pompe (jurist), E. Lagerwey (Utrechts pastoor), mevr. Van Arkel (ambtenares en lid Dietse Bond) en met dr. T. Goedewaagen bestuurslid van de Utrechtse afdeling van de Stichting Noord-Nederland-Vlaanderen. Goedewaagen was het dubieuze bestuurslid in deze op zich a-politieke vereniging. Juist in verband met gevreesde infiltratie van NSB-zijde is het Utrechtse afdelingsbestuur nog vóór mei 1940 afgetreden. Als men Geyl iets zou mogen verwijten dan is het dat hij lang geprobeerd heeft een zo groot mogelijke eenheid onder de Vlaams-nationalisten te bewaren en dan moet men tege-

[p. 619]

lijk vaststellen ‘dat Geyl onder hen standvastig opkwam voor de beginselen der democratie’, zoals prof. dr. L.J. Rogier in 1967 constateerde op grond van het door hem uitvoerig geraadpleegde Geyl-archief voor zijn Herdenking van P. Geyl voor de Koninklijke Nederlandse Academie. En laat mij er dan bij zeggen dat Rogier niet onkritisch tegenover Geyls grootnederlandse activiteiten stond.

Ook ten aanzien van het ‘rechtse’ van de grootnederlandse beweging valt wel enige nuancering aan te brengen. Van een massale overloop naar de Nederlandse Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) is vanuit het Algemeen Nederlands Verbond, het Diets Studenten Verbond en de Dietse Bond geen sprake geweest. De laatste twee organisaties werden door de Duitse bezetters verboden en het a-politieke ANV mocht onder een collaborerende prof, dr. J. de Vries, geen actief grootnederlander, voortbestaan. Het is zelfs opvallend dat na 1945 velen uit de oude grootnederlandse beweging (Dietse Bond, DSV en ANV) contacten met Vlaanderen konden opnemen zonder gecompromitteerd te zijn door enige vorm van collaboratie.

‘Rechts’ in de zin van anti-democratisch was de grootnederlandse beweging in de jaren 1914-1936 niet. De kern was protestants en min of meer liberaal georiënteerd, maar rooms-katholieken en socialisten ontbraken niet.

In het algemeen wordt de term ‘rechts’ te snel in pejoratieve zin gebruikt door Wils en het etiket ‘fascistisch’ te snel op iemand geplakt, zoals b.v. op de dichterhoogleraar P.N. van Eyck (p. 215). Volstrekt onjuist: Van Eyck is nauwelijks actief politiek bezig geweest en stond, voorzover politiek geëngageerd, ter linker zijde. Hij behoorde, nota bene, in de Tweede Wereldoorlog tot de Leidse hoogleraren die in mei 1942 ontslag namen uit protest tegen de Duitse maatregelen op universitair terrein. Wanneer men Gerretson met dit etiket ‘vereert’ dan zou er ook bij gezegd moeten worden dat hij nimmer lid van de NSB is geweest en in begin 1934 alle contacten met fascistische organisaties definitief had verbroken. Men zou zich zelfs kunnen afvragen of Gerretsons fascisme niet vooral bepaald is geweest door een soort romantisch conservatisme.

Dat Geyl in het begin van de jaren dertig concessies gedaan heeft, omdat hij hoogleraar te Utrecht wilde worden, lijkt mij niet steek houdend. Hij zou rekening zijn gaan houden met de rooms-katholieken en in politicis zich zijn gaan matigen (Wils, pp. 213 en 215). Geyl was en bleef zijn hele leven a-religieus, hetgeen hem niet verhinderd heeft in te zien dat in de Nederlandse gemeenschap plaats voor de rooms-katholieken diende te zijn en dat het antipapisme, dat in het interbellum in Nederland zeker niet afwezig was, bestreden moest worden. Verder heeft hij altijd een zo groot mogelijke pluriformiteit in de samenleving verdedigd. Zijn benoeming tot hoogleraar stuitte aanvankelijk op weerstanden binnen de historische wereld, maar significant is wel dat de befaamde Leidse hoogleraar en historicus J. Huizinga vóór Geyls benoeming in Utrecht pleitte. Verder heeft hij zich noch vóór en noch na zijn benoeming politiek monddood laten maken, ondanks de druk die de overheid op dat punt op hem heeft uitgeoefend. Het grootste struikelblok bij zijn benoeming is voor hem zijn anti-Orangistische geschiedbeschouwing geweest en niet zijn grootnederlandse visie. Zie daarvoor Briefwisseling Gerretson-Geyl, dl. III, brieven 513 en 514, Geyl en Vlaanderen, dl. III, p. 108 vlg en zijn ‘Levensverhaal’ in Geyl, Pennestrijd over staat en historie (1971), pp. 335-336.

Tot slot: op Geyls grootnederlandse geschiedschrijving is veel kritiek mogelijk, uitgaande van zijn conceptie dat de taal de voornaamste factor is die een natie tot staat vormt. Hij heeft te weinig oog gehad voor het feit dat opgelegde staatkundige eenheid evenzeer en mogelijk zelfs nog sterker natievormend werkt. Dit neemt niet weg dat zijn these over de toevallige factoren die de scheiding in de Nederlanden in de 16de eeuw hebben veroorzaakt overeind is gebleven en dat de opvatting van het vanzelfsprekende begin van twee nieuwe staten vanaf dat moment betwistbaar is. Dat alles nog afgezien van de propagandistische waarde die zijn zienswijzen voor de Vlaamse Beweging hebben gehad.

Het is verder typerend dat Geyl die vermoedelijk al vóór de Tweede Wereldoorlog het herenigingsthema had laten vallen -hij bleef het federalisme verdedigen, nog in 1962 op de IJzerbedevaart - zijn vroegere geschriften nooit verdonkeremaand heeft, maar er in 1960 zelfs nog een aantal bijeenbracht in de bundel Noord en Zuid, eenheid en tweeheid in de Lage Landen.

Nog een enkele opmerking. Werd het VNV niet op 7/8 oktober 1933 opgericht i.p.v. in november (p. 241) en waar staat in de Encyclopedie van de Vlaamse Beweging, behalve een foto van het diner met studenten in smoking op het Groningse studentencongres in 1931 en een kleine foto van een vaandeloptocht op het Leuvense congres in 1928 een tweede opname waaruit zou blijken dat de arme Vlaamse ‘buitenjongens’ door hun Noordelijke commilitones werden geëpateerd (p. 205)?

Te weinig heb ik geschreven over de geschiedenis van het Davidsfonds zelf, een substantieel en op vele archiefbescheiden berustend verhaal. Mijn enige wens was, al lezend, nog iets meer te vernemen over de boeken zelf die het Fonds uitgaf, al worden er meer dan eens auteurs en titels genoemd. Dit te meer, omdat er onder de leden soms kritiek was op de kwaliteit van de uitgaven en er met enige jaloezie gekeken werd naar b.v. de uitgaven van de Wereldbibliotheek te Amsterdam.

[p. 620]

Daar zou aan toegevoegd kunnen worden dat misschien ook een wat ruimere plaats (pp. 190 en 278 o.a.) ingeruimd had kunnen worden voor de culturele verheffing van het Vlaamse volk in het algemeen.

Dwars door de politieke en religieuze groeperingen liepen verbanden, zoals Wils zelf ook vaststelt, waardoor op filologencongressen, zangfeesten, vakantiecursussen, studentencongressen etc. op een breed vlak de Nederlandse cultuur werd bevorderd en daar hebben vele grootnederlanders hun deel toe bijgedragen zonder irredentistische gevoelens, maar gedreven door gevoelens van plicht en samenhorigheid.

Wils heeft een boeiend, prikkelend en soms ook irriterend boek geschreven, waarin mythen worden ontmaskerd en waarin over de werking van de grootnederlandse beweging ten gunste of ten ongunste van Vlaanderen behartenswaardige opmerkingen worden gemaakt en klemmende vragen worden gesteld. Daarin ligt de waarde van dit boek ook al heeft de schrijver ongewild met zijn voorstelling kansen op nieuwe mythevorming geschapen.

P. van Hees

lode wils, Honderd jaar Vlaamse beweging, II, Geschiedenis van het Davidsfonds 1914 tot 1936, Davidsfonds, Leuven, 1985.