Ons Erfdeel. Jaargang 28

Vijf eeuwen Stadsbibliotheek te Antwerpen

Uit 1481 dateert het oudste tot ons gekomen Antwerpse boek. In dat jaar ging een kleine boekenverzameling over in handen van de Antwerpse stadsmagistraat. Vijf eeuwen later, in 1981, werd door de stedelijke overheid een nieuwe beleidslijn voor de collectievorming van de Stadsbibliotheek uitgezet: daarop bouwt men sindsdien verder. Een steeds ruimere opdracht en functie binnen de Vlaamse cultuurgemeenschap staan nu ter discussie.

Vijf eeuwen geven een beeld van vallen en opstaan: te beginnen met een weifelende aanvangsperiode op het einde van de 15e en in de loop van de 16e eeuw, via een periode van enorme bloei in de 17e eeuw, gevolgd door een grote verwaarlozing tot aan de Franse Revolutie; met de 19e eeuw start een gestadig opgaande, ononderbroken bloeiperiode.

Het testamentair geschenk van stadsadvocaat Willem Pauwels uit 1481 legde de basis van de oudste als zodanig nog bestaande stedelijke bewaarbibliotheek van de Nederlanden, zoals de huidige directeur, dr. Ludo Simons, het omschrijft. Amsterdam volgde in 1578 en Utrecht en 1584. Intussen waren in de Duitse gebieden vóór en vooral na de Reformatie verscheidene stadsbibliotheken ontstaan. Eind 15e eeuw was het Antwerpse initiatief opvallend, omdat tot dan toe bijna uitsluitend aan kloostergemeenschappen en vorstenhuizen bibliotheken waren verbonden. Zo speelde ook binnen het Europese gebeuren Antwerpen een belangrijke rol. De Antwerpse verzameling bestond in de eerste plaats ten behoeve van de stadsambtenaren; pas onder het Franse bewind, in 1805, werd ze voor de burgerij toegankelijk. Wanneer in 1564 het nieuwe stadhuis voltooid is, verhuist ook de bibliotheek daarheen. In 1576 echter gaat waarschijnlijk het grootste deel verloren tijdens de brand die onder de Spaanse Furie het gebouw teistert. In 1581, jaar van de inhuldiging van het nieuwe stadhuis, belooft de drukker Christoffel Plantijn een exemplaar te zullen schenken van elk werk dat van zijn persen komt. In 1594 richt men een ‘Camer van de Librarye’ op. Na jarenlange besprekingen tussen de stad en het Kapittel van de Onze-Lieve-Vrouwekerk versmelten in 1617 de bibliotheken van beide instanties. Een tijdlang verricht men uitstekend catalogiseerwerk, tot aan het einde van de eeuw de belangstelling vermindert. Na een duistere 18e eeuw komen door de Franse omwenteling nieuwe krachten los. Een belangrijke impuls is de beslissing van de Franse centrale overheid om een bibliothecaris aan te stellen. Die ambtenaar dient een boekenlijst aan te leggen. Van dan af zien we een onafgebroken reeks van professioneel-ingestelde bibliothecarissen, van wie de namen eveneens verbonden zijn met de culturele ontvoogdingsstrijd van Vlaanderen: Frans Hendrik Mertens (1834-1867), Constant Jacob Hansen (1873-1903), Frans Gittens (1903-1911), Emmanuel de Bom (1911-1933), Lode Baekelmans (1933-1945), Ger Schmook (1945-1963) en Emiel Willekens (1963-1981).

In de tweede helft van de 19e eeuw doet zich overal, zij het meestal op particulier initiatief, het fenomeen voor van een intense bibliotheekverspreiding, speciaal van de zgn. ‘volksboekerijen’. De Antwerpse gemeenteraad beslist in 1865 tot de oprichting van een dergelijke ‘volksboekerij’, onder de hoede van de stadsbibliothecaris. Dit heeft een positief effect op het eigen cultuurgoed: driekwart van de aankopen van de uitleenbibliotheek moeten Nederlandsta-

[p. 614]

lige werken zijn, de overige Franstalige.

In de bewaarbibliotheek was door de persoonlijke ingreep van Mertens en zijn opvolgers een aankooppolitiek gevoerd ten gunste van de ontluikende Vlaamse, literair geïnspireerde beweging in de jaren dertig en veertig. De positieve gevolgen werken tot op heden door. De Stadsbibliotheek bereikt een zeer hoge volledigheidsgraad wat betreft de Vlaamse literatuur - met name de 19e-eeuwse - terwijl de aandacht van b.v. de Koninklijke Bibliotheek te Brussel in die tijd bijna exclusief naar de Franstalige letteren uitgaat en de universiteitsbibliotheken nog grotendeels de neus ophalen voor niet strikt-wetenschappelijk werk.

De bibliotheek verhuist in 1883 van het Stadhuis naar het huidig gebouw op het Conscienceplein, dat intussen allang weer te klein is geworden. Aan de openbare (uitleen)bibliotheek werd al in 1895 een apart gebouw toegewezen. Vijf jaar geleden kwam het tot een volledige administratieve splitsing tussen de openbare bilbiotheek en de Stadsbibliotheek door het inwerkingtreden van het decreet op het openbaar bibliotheekwerk in Vlaanderen. Mede na afspraken met de drie Antwerpse universiteitsbibliotheken van UIA, UFSIA en RUCA werd een nieuwe beleidslijn voor de collectievorming vastgesteld. Terwijl men vroeger alle facetten van de humane en exacte wetenschappen verzamelde, werden nu de exacte (en toegepaste) disciplines afgestoten en ging men zich nagenoeg uitsluitend toeleggen op literatuur en geschiedenis, in het bijzonder van de Nederlanden, maar steeds geplaatst in een Europees en mondiaal perspectief.

Tijdens een bijzonder instructieve tentoonstelling in de 19^e eeuwse Nottebohmzaal van de Stadsbibliotheek aan het Conscienceplein kon men van deze ontwikkeling kennis nemen. Begeleidend verscheen een treffend geïllustreerde kroniek Vijf

De vroegere leeszaal op de benedenverdieping van de Stadsbibliotheek op het Conscienceplein.

eeuwen Stadsbibliotheek Antwerpen, onder redactie van de historicus Marc van Pottelberghe. In zijn openingstoespraak zei de bibliothecaris van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag, dr. C. Reedijk, over de jubilerende instelling: ‘Zij is, tezamen met haar dochterinstituut het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven (AMVC), repositorium voor de Nederlandstalige kultuur in België. Repositorium is eigenlijk niet het juiste woord, want er is tegelijkertijd sprake van een krachtige uitstraling, niet alleen dank zij het beschikbaar gestelde materiaal, maar ook dank zij de militante geesteshouding van degenen die aan het hoofd van deze instellingen hebben gestaan en staan.’ Het in 1933 opgerichte AMVC, het centrale culturele archief voor Vlaanderen, vormt met de Stadsbibliotheek een twee-eenheid. Van beide instellingen gingen opvallende impulsen uit: tentoonstellingen, publikaties, medewerking bij wetenschappelijke initiatieven, oplossing van lezersvragen uit binnenen buitenland. Om het omvangrijke bezit met de grootst mogelijke waarborgen van volledigheid en representativiteit uit te bouwen voor de toekomst ligt momenteel het voorstel ter tafel om met de steun van de Vlaamse Gemeenschap een wettelijk depot

[p. 615]

voor Vlaanderen tot stand te brengen. Begonnen zal worden met de humane wetenschappen. De Antwerpse Stadsbibliotheek zal daartoe op basis van haar collectieprofiel de gangmaakster bij uitstek moeten zijn. Tijdens een recent colloquium daarover in het AMVC kwamen steunbetuigingen van nationale depotbibliotheken uit Duitsland, Frankrijk, Ierland, Tsjechoslowakije en Spanje. Vanuit de Koninklijke Bibliotheken in Brussel en Den Haag klonk instemmende interesse. Dit initiatief zal hoogstwaarschijnlijk bijdragen om de uitstraling en de dynamiek tijdens de zesde eeuw van het bestaan van de Antwerpse Stadsbibliotheek te garanderen.

Marc Somers / Zandhoven

Vijf eeuwen Stadsbibliotheek Antwerpen, Stadsbibliotheek, H. Conscienceplein 4, Antwerpen, 1985, 95 p. (Publikaties SBA/AMVC, nr. 7).