Ons Erfdeel. Jaargang 28

Dirk van Bastelaere: ‘Vijf jaar’

Eind 1984 verscheen de langverwachtedebuutbundelvan Dirk van Bastelaere, Vijf jaar. Aan de dichter waren daarvoor al een aantal literaire prijzen en onderscheidingen toegekend. Vijf jaar is een opvallend debuut.

In een krachtige, gedreven taal, in chaotische, harde beelden schetst Van Bastelaere een koude, scherpe, donkere wereld. Tuinen, huizen, steden, bloemen, vogels... fungeren als desolate rekwisieten in een even desolaat landschap. Bijna elke versregel bevat een beeld van of een mededeling over destructie, verrotting of verval. Deze zinnebeeldige realiteit wordt als volgt beschreven: ‘In tuinen die ook vergaan’ (p. 10), ‘Als boosaardig mos.’ (p. 46), ‘De avond weegt / Op deze opgebroken stad.’ (p. 34), ‘De lucht is misdadig.’ (p.51), ‘De rozen zijn stijf en kapot.’ (p. 42), ‘het platgeslagen licht / Op de sneeuw’

[p. 584]

Dirk van Bastelaere (^o1960).

(p. 37), ‘De meeuwen zijn op de lucht gespoten / Vergif. De struiken zijn nat porselein.’ (p. 26). De woordkeus is opvallend: niet één regel uit deze bundel klinkt hoopgevend. Een staalkaart van gebruikte werkwoorden: vertrappen, weigeren, vergeten, verbrijzelen, wegbijten, bezeren, stukgaan. Een greep uit de adjectieven: bevreest, weerloos, asgrauw, versleten, gekneusd, bang, hard, vloerkoud. En een keuze uit de substantieven: gifgas, verstomming, koortsvlek, modder, bevriezing, kolendamp, vriespunt, rouw, onbehagen. Zelfs het zinnetje: ‘Alles is goed.’ (p. 52) is negatief, omdat het gevolgd wordt door: ‘Tot ook de pijn / Geen pijn meer doet.’ De verwoording is té heftig, de beeldspraak té geobsedeerd om als gecultiveerd doemdenken afgedaan te worden.

Hoe en waarom deze wereld zo monochroom zwart werd - meteen ook de reden van dit dichterschap - daarover spreekt Van Bastelaere zich eigenlijk niet rechtstreeks uit. Wel duikt de onbestemde dreiging van een onafwendbaar verleden (‘jouw aangetaste jeugd’ p. 51) en een ontspoorde tijd (‘de ontstemde piano / Van de tijd’ p. 52) geregeld op. Dichten als verweer ontstaat uit een confrontatie met ‘de stugge kachels van het verleden- / Die doven nooit.’ (p. 42). Dit is het hoofdmotief van de derde afdeling van de bundel Pruisisch Blauw, waar als metafoor de stad Berlijn is gekozen: ‘Het vlees van het verleden / Ligt hier blootgewaaid. Je kan de dreiging / Eten.’ (p. 35) en ‘Hier hangt /Het traag gewricht van het verleden / Als een slaghout in het licht’ (p. 33). Wát er precies aan de hand is met dat verleden wordt nergens gezegd: de beelden expliciteren niet, ze roepen op en bezweren.

Ze roepen ook de schuld van de moderne mens op - even onbestemd als de dreiging en de ondergang. Ian Curtis, zangertekstschrijver van de Engelse muziekgroep Joy Division, is voor Van Bastelaere een alter ego. Joy Division maakte rauwe, deprimerende muziek. Curtis pleegde in 1980 zelf moord. Twee gedichten in de ik-vorm zijn aan hem gewijd. In het eerste duikt het schuldbewustzijn op:

(...) Ik heb

Geen schuld te dragen. Ik heb hem alleen
Gewild. Zo zwart en bewusteloos.
Zo onverklaarbaar. (p. 25)

Ook elders duikt dit motief op en opnieuw blijkt dat de dichter niet op zoek wil/kan naar de wortels van deze schuld, maar hem enkel oproept, evoceert.

De motieven uitzichtloosheid en schuld, vervreemding en angst, grijpen hoog. Alleen al in Vijf jaar worden de lezer vijftien als motto's gebruikte citaten voor de voeten geworpen, gaande van Joy Division tot Hugues C. Pernath, van Charles Baudelaire tot Sylvia Plath. De teneur is onmiskenbaar: we bevinden ons aan de ‘dark side of life’, in de troebele diepten van het onbewuste.

Al kan men dit overdadig citeren pretentieus vinden, de gedichten - waar het toch om gaat - houden stand. Het nihilisme, de poëtische vivisectie van het verval, wordt suggestief verwoord. De dictie legt veel harde klemtonen. Belangrijke woorden worden niet achteraan, maar vaak helemaal vóóraan in de regel geplaatst. Ook enjambementen en binnenrijmen versterken de stuwkracht van de taal. Het ritme is onrustig, het metrum steeds wisselend.

[p. 585]

Het gaat Van Bastelaere vooral om de intensiteit van de beelden en de persoonlijke, zelfs narcistische verwoording ervan. Oproepen is belangrijker dan beschrijven. Deze modern-expressionistische dichtkunst verbindt, zowel inhoudelijk als formeel, a.h.w. intellectueel met irrationeel taalgebruik. De metafoor bijvoorbeeld is hét stijlmiddel bij uitstek dat het discursieve en het expressieve verenigt. De poëzie van Van Bastelaere is dan ook een spervuur van zowel geconstrueerde als (vooral) associatief opgebouwde metaforen- en beeldenreeksen. Uit de plastiek van de taal spreekt een picturaliteit. Niet toevallig vertonen deze gedichten verwantschap met b.v. schilderijen van Kokoschka en met het werk van het, vooral Duitse, neo-expressionisme van b.v. Anselm Kiefer, Rainer Fetting, e.a. Anderzijds is er een duidelijke overeenkomst met de moderne, en meer intellectuele, Duitse film (enkele gedichten zijn naar aanleiding van films geschreven). Op semantisch respectievelijk syntactisch vlak worden vaak heterogene woordbetekenissen respectievelijk -categorieën met elkaar gecombineerd. Inhoudelijk vindt hierdoor een botsing plaats tussen twee werelden: die van het mooie en het lelijke, ‘beauty and decay’, ‘twee soorten licht: een helder en een vaal’ (p. 12). Formeel bestaan de verzen of uit mededelingen of uit beelden. De eerste zijn uiteraard meer betogend dan expressief. Hun regellengte is soms opmerkelijk lang (langer dan we van gedichten gewend zijn). Hun afzonderlijke versdelen worden verbonden door ‘maar’, ‘echter’, ‘want’... Daarmee contrasteren erg korte, brutale, a.h.w. concluderende, condenserende beelden die elke evasiedrang in de kiem smoren. Verslagenheid alom. een voorbeeld van dit alles biedt Walpurgisnacht (p. 19):

- Absolve, Domine, animas omnium fidelium
defunctorum ab omni vinculo delictorum -
Dit is de plek. Met een wassen hoofd vol tromgeroffel
En de wet die zich herbaalt, du, Liebster,: bronzen klokken
In het moeras, in mijn smalle terracotta pols.
Ik ben dichtbij gekomen deel van U. Gij zijt van mij
Verwijderd. Gij staat tot mij als tegenlicht voorbij
De vorm van schaduw, die ik veracht
Want wat ik al vergeten wilde, hebt Gij blootgelegd.
Keer weer en richt een schade in mij aan, een eindeloos
Geluk en ga. Eloï, Eloï. Dit is de heuvel.
En hier. En nu mijn dood getij, mijn zuiverheid ophanden
Sinds Uw derde uur. De zon die door de lucht
Heen ratelt, als een wagenwiel. De gouden Helicopter
Die mij voorlopig nog ontziet. Voor deze schadelijke
Nacht.

Dirk van Bastelaere is niet de enige die dergelijke, in dit voorbeeld bijna dronken, poëzie schrijft. Bij jongeren als Frank Pollet, Erik Spinoy en Peter Verhelst bijvoorbeeld treffen we eenzelfde beeldentaal en sfeer aan, al werpt Van Bastelaere zich met Vijf jaar toch op als de meest apocalyptische onder hen. Met zijn hautaine, uitgesproken individualistische en intellectualistische houding, met de decadente pose (dood, zelfmoord), met het dwepen met de muziek van Joy Division was ieder die het verleden jaar opgeheven tijdschrift R.I.P., waarvan Van Bastelaere redacteur was, kende, reeds vertrouwd.

Bedreigend voor deze poëzie (en dat komt ook bij Walpurgisnacht tot uiting) is het idiosyncratisch hermetisme en zelfs een neiging tot maniërisme. Heel veel verzen zijn afzonderlijk amper te interpreteren; bij gedichten uit vooral de laatste afdeling van de bundel De distels weegt de vermoeidheid door het tevéél aan beelden te zwaar door. Je ontkomt eigenlijk niet aan de indruk dat nogal wat gedichten een te demonstratief karakter vertonen.

De gedichten roepen in hun geheel gelukkig meer òp dan ze verklaren. De bundel is als een onoverzichtelijk beeldenveld waaruit steeds hetzelfde sombere geluid klinkt. De gedrevenheid en het beeldend geweld lijken bovendien een poëtische afrekening te zijn met de overgeraffineerde, zijdeachtige poëzie der laatste jaren.

Mijn illusies: ik heb ze opgelopen

Als een ongeneeslijke ziekte. (p. 45)

Mark Vandenbogaerde / Wevelgem

dirk van bastelaere, Vijf jaar, Soethoudt, Antwerpen, 1984, 54 p.