Ons Erfdeel. Jaargang 28

[p. 579]

Culturele kroniek

Literatuur

Maurice Gilliams: Vita brevis

‘Ars longa, vita brevis’ luidt een beroemd citaat van Seneca. Tegenover de betrekkelijk korte duur van het leven stelt men graag het uithoudingsvermogen van de kunst.

Een vreemd en intrigerend gegeven, zeker wanneer men bedenkt dat de kunst toch voor het merendeel bestaat uit de neerslag van het leven. Zonder de adem van de vergankelijkheid zou de kunst immers geen lang leven zijn beschoren. Zonder de onverkorte beklemtoning van alle kortstondigheid zou de kunst aan werkelijkheidsgehalte tekort komen en al snel ten onder gaan. Om bij de literatuur te blijven: tekst als tijdverdrijf is nu eenmaal niet tegen dodelijke verveling opgewassen.

Een werkelijk levend mens die zich zijn sterfelijkheid bewust is, zoekt altijd naar middelen om aan de dood te ontkomen. Hoe onmogelijk dit ook moge zijn, de uitdaging is er niet minder om en er zijn vele manieren van verzet te vinden.

Maurice Gilliams heeft de uitdaging onvoorwaardelijk aangenomen en heeft tegen de dood gekozen op een wijze die geheel strookte met zijn (zachtzinnige) aard. Hij wilde zich in de tijd afzonderen, inkapselen en roerloos worden. Om een typerend motief in zijn werk te gebruiken: liefst zou hij een steen zijn, rustend in de bedding van de rivier, die almaar voorbijvliedt. Dat ideaal is een scheppend mens echter niet gegeven. Want wát hij maakt wordt altijd realiteit buiten hem. Om het met de woorden uit Acht dagboekbladen 1921-1924 te zeggen: ‘Het werk beschermt zijn maker niet’.

In het besef van zijn kwetsbaarheid heeft Maurice Gilliams niettemin maker willen zijn. Poiètes. Dichter die een daad stelde. De specifieke daad die hij stelde was een droom. De droom van een jeugd. Zijn verzet tegen de vergankelijkheid kon hij het beste voeren door één verhaal te vertellen dat geen einde kende, dat nooit zou worden afgerond. De uiterlijke kenmerken van dat verhaal laten zien dat het te dateren is rond het fin de siècle: Elias, de hoofdpersoon, groeit op in een victoriaans tijdperk, met tantes en thee, kaarslicht en olielampjes, rustige dagen, vakanties op een landgoed waar kinderen konden huiveren en genieten.

Maar het werd zeker geen zoetsappig verhaal, dat is er de kracht van. Want eenzaamheid, angst, wreedheid en gekte zijn, evenzeer elementen als vriendschap, vreugde, warmte en wijsheid. Wie het belangrijkste onderdeel leest van Gilliams' verhaal, Elias of het gevecht met de nachtegalen, voelt de zielsdiepten die worden gepeild. In de voorstudies en ‘nabeschouwingen’

Maurice Gilliams (1900-1982).

bij Elias wijzigen voor de lezer herhaaldelijk nadruk en perspectief, zodat men tevens een ruimtelijke ervaring rijker wordt.

Het verzameld werk achter elkaar lezend, ziet men pas hoe consistent het proza is en hoe zoekend en vindingrijk de schrijver omgaat met het materiaal dat zijn duurzame droom uitmaakt. In rijk proza ziet men een levensperiode afgezonderd als poging om de tijd teniet te doen. Dit gebeurt deels omdat die aanvangsperiode zelf enkele tijdeloze elementen bevatte. Zo leest men in Elias (p. 811): ‘Af en toe werpen wij een boomblad, een takje op het stromend water, dat er geluideloos als een dief mee wegvlucht. En waarom zouden wij onze ontroering in woorden uitdrukken, als we bijna alles en altijd sprakeloos aan elkaar kunnen mededelen?’ Men bedenke meteen dat niet alle jeugdervaringen zo idyllisch worden voorge-

[p. 580]

steld. Later leest men in Elias niet voor niets: ‘Al hetgeen waar ik mij toe aangetrokken voel, dat mij steeds heviger en tirannieker boeit: dit is het enige wat ik “werkelijkheid” mag noemen. Al het overige is maar toeval. Dit soort werkelijkheid laat meer sporen na van leed dan van geluk; doch daaraan denkt niemand.’ (p. 867)

Bespiegeling. Reflectie. Het behoort evenzeer tot Gilliams oeuvre als de beeldende evocatie van een jeugd. Alleen daarom al kan men Gilliams' verhaal nauwelijks navertellen. Zijn verhaal is eerder een daad dan een lineair vertelsel. Een taaldaad. Een ding. Een mechaniek. Een constructie.

Dat Gilliams meer zocht naar constructie dan naar reconstructie, gaat men vermoeden naarmate men vordert in de vele dagboekbladen vol overdenkingen. Eerst leest men bijvoorbeeld een onthullende passage als ‘Het z.g. goddelijke in Bach. Hij herhaalt drie, vier keren hetzelfde thema om het zonder merkbare wijziging nogmaals drie, vier keren te herhalen. Hij verschuift het tijdelijke in het eeuwigdurende, wat eigenlijk een menselijke en geenszins een goddelijke behoefte is. Alles komt verderaf te staan in onze gehoorsverbeelding. Meer en meer ondergaan wij het onophoudelijke, het telkens op dezelfde wijze zich hernieuwende, om er uiteindelijk met onze onbedwingbaarste zinnen organisch zélf in opgenomen te worden. In het muzikale thema beginnen we op onweerlegbare wijze zelf tegenwoordigheid te verkrijgen, zodat wij (al luisterend!) er van lieverlede de orde der dingen in en buiten ons zelve Schijnen mee uit te drukken.

In de literatuur werd Bachs perfectie niet bereikt, omdat de beste literatuur hoofdzakelijk door pessimistische ingevingen in stand wordt gehouden. Wat onmiddellijk tot uiting komt als men een poging waagt om het fenomeen Bach literair-biologisch te omschrijven en daarbij rekening houdt met de beperkte bestemming van het menselijk be staan op aarde.- Om uit het skelet van ontelbare kolonievormende bloempoliepen een der vermaarde koraalriffen te vormen, had de natuur een formatieperiode van ± 50.000 jaar nodig. Bach kreeg maar de duur van een mensenleven om, onder al zijn ander werk, “Die Kunst der Fuge”, de “Matthäus-Passion” te scheppen.’(pp. 300-301) Een jaar na dit dagboekblad uit 1934 schrijft hij vervolgens neer dat een kennis niet de sonatevorm van Elias' eerste vier hoofdstukken had onderkend en noteert hij het schema van een sonate van Ph.-Emm. Bach (vgl. p. 309). Deze lezer kán niet meer twijfelen: het ideaal dat Maurice Gilliams voor ogen staat is een fuga van taal. Dat dit geen tijdelijke opvatting betreft, blijkt uit de dagboekbladen en essays uit de jaren 1941-1975. Deze werden samengebracht onder de titel De kunst der fuga.

Nader beschouwd lijkt het ideaal van een fuga ook bereikt. Men mag zijn oeuvre wellicht een dubbelfuga noemen: er zijn twee op elkaar volgende exposities, het verhaal van de jonge Elias en dat van de volwassene. Want onlosmakelijk aan Elias verbonden is het prachtige Winter te Antwerpen. Daarin ook vindt men herhaaldelijk beelden van het tijdeloze, het sublieme, het aan de dood ontrukte moment. Gebruik makend van een al vroeg in zijn oeuvre voorkomend venster-motief, schrijft hij bijvoorbeeld bij de dood van de moeder van de ik-figuur: ‘ln het ziekenkamertje van een dure privé kliniek vond ik mijne moeder liggen, klein, nietig en verslagen, met een van bloed doortrokken borstverband. Ik kon de zin van haar berusting niet begrijpen, die mijn opstandigheid te boven ging. Ze beluisterde aan mij het suizelend Enige, dat ze bezat. Daarna heb ik ze in mijn arm voelen sterven; doch dit geschiedde thuis, in het bijzijn van vader. Op een gegeven moment waren wij drie wijd open vensters in de opkomende dageraad, waar één venster werd van toegedaan

[p. 581]

en met het blind metselwerk van de smart gevuld.’ (p. 923)

Een dergelijk fuga-moment brengt Gilliams dicht bij Bach. Waarom? Omdat hij daarna de doorwerking niet vergat. Want zonder een witregel gaat hij onmiddellijk door over het eigen verblijf in het gasthuis, waarmee Winter te Antwerpen aanving. Om het met het slot van het betreffende (tweede) hoofdstuk te zeggen: ‘(..) het ondenkbare heb ik willen krijgen, zoals men éne hevige seconde een uit zijn nest geroofde vogel met de vingers houdt omklemd,- om hem even spoedig weer vrijwillig te verliezen.’

Maar dit is geen uitspraak over het eigen taalvermogen. Uitspraken over eigen talent, ambitie en werkwijze moet men meestal isoleren uit bijdragen over andere kunstenaars (zoals dat hierboven i.v.m. Bach werd gedaan). In 1932 schrijft hij bijvoorbeeld over Van Ostaijen: ‘Het al te verstandige kind, dat van Ostaijen zijn leven lang gebleven is, wist al vroeg dat het unieke woord, - in ieder dichterleven opnieuw gevonden, opnieuw herhaald, - uit een allerindividueelste spanning moet gewonnen worden. Het is niet uw buurmans eigendom, het ligt niet in het spraakgebruik van uw vader en moeder, van uw allerliefste. Het moet meestal worden opgedolven uit een groot, opengereten hart, met middelen die nog geen wijze te beschrijven vermocht.’ (pp. 280-281). Men hoeft geen Gilliams-kenner te zijn om in deze woorden een zelfportret te zien. Overigens valt het op dat hier niet gesproken wordt over Kloos' beroemde, c.q. beruchte ‘allerindividueelste uitdrukking van de allerindividueelste emotie.’ Nee, voor Maurice Gilliams is de allerindividueelste spanning uitgangspunt van kunst. In dat licht kan zijn werk worden gezien. Vanuit de spanning tussen volwassene en kind (in één persoon), tussen realiteit en droom, tussen vergankelijkheid en duur, ontstaat het woordarsenaal van deze schrijver. Daarna volgt de rangschikking, de compositie.

Spanning als genererend principe. Compositie als middel tot verduurzaming. Het zijn slechts twee aspecten van wat Gilliams noemde: ‘(...) het mysterie (...) waar de kunstenaar door geadeld wordt, n.l. de drift die hem vervult om de enig juiste uitdrukking voor een enig juiste gewaarwording te verwerven.’ (p. 410) Dat mysterie heeft hem altijd geboeid. Er is geen schrijver bij wie het essayistisch en beschouwend werk m.b.t. andere kunstenaars een zo belangrijke plaats inneemt als bij hem. Zowel kwalitatief als kwantitatief.

Men kan een fuga van Bach beluisteren en herhaaldelijk ervaren dat er niets dan klank is - alsof de muziek over zichzelf denkt. Zo kan men het beschouwend werk van Gilliams ervaren: als essentiële momenten van zelfbespiegeling in een lineair voortgaand geheel.

Een even essentieel onderdeel van dat geheel vormen de gedichten. Ze zijn, door hun uit het thema afkomstige motieven, te bezien als de divertimenti (tussenspelen) van een fuga. De verhankelijkheidservaring is er sterker in, geloof en dood zijn erin geconcentreerd naast de liefde tussen man en vrouw en de kinderloosheid. Aanvankelijk zijn het fraai assonerende verzen die de lezer gemakkelijk toelaten (en loslaten), later zoekt hij een meer hermetische vorm waarbij de inhoud de lezer klem zet en gevangen houdt. Zo blijft men geboeid door een bekend gedicht als:

De stenen engel aan de Cathedraal
heft zijn balans te middernacht voor die bezwijken.
Het heir der luizen kraakt. De katten zijken
in kromme gangen waar geen tocht door jaagt.
Gelegerd op de terpen van hetzwijgen,
ten voeten uit onder een schors van slaap,
het strottenhoofd gestremd, de schedel kaal
geplukt, stinken de Hanen van het lijden.
Hier gaan de kralen van de rozenkrans verloren;
van huid en haar geen raadsel overblijft
waar ledigheid in ledigheid wil wonen.
Het huis van kamers en de stad van straten:
ai, laat de klok met rust. Telt goud, drinkt wijn.
Het vuil rot ondergronds. Bidt niet voor het geraamte.

Hier is het gedicht een ding. Een mechaniek dat het doet of niet doet. Dit gedicht doet het perfect, elke lettergreep is raak en onveranderbaar. Maar de betekenis laat zich niet gemakkelijk raden.

Na een eerste kennismaking met het werk van Gilliams, zijn herlezing, nadere ontmoeting en overdenking niet overbodig. Dat is het aantrekkelijke van dit oeuvre voor wie het kent. Anderen lieten het daarom juist links liggen. Het zij zo. Maurice Gilliams heeft geweten dat hij niet een schrijver voor velen zou zijn. Men kan het nog nalezen in het ontroerende dankwoord dat hij uitsprak bij het in ontvangst nemen van de Prijs der Nederlandse letteren. Een reeks van schrijvers van zijn voorkeur onderging hetzelfde lot. Het is even jammer als onontkoombaar. De aard van het werk beperkt het aantal lezers vaak.

Men merkt dit laatste indirekt bij de uitgave van Vita brevis, verzameld werk in één deel. Het betreft hier een gedeeltelijk fotomechanische herdruk van de 4 delen Vita brevis, zoals deze tussen 1975 en 1978 bij Orion verschenen. De consequentie hiervan is, dat zetfouten en overige ongerechtigheden bleven staan. Een vervolmaakte uitgave was commercieel blijkbaar niet haalbaar. De uitgever deed wat mogelijk was en sloot het werk af met nagelaten teksten.

Bovendien leverde Meulenhoff bij deze uitgave een studie van Martien J.G. de Jong over Maurice Gilliams. Daarmee wordt de lezer in staat gesteld werkelijk nader kennis te maken met Gilliams' werk. Opbouw, ontwikke-

[p. 582]

ling sgang, thema's en motieven krijgen ruim aandacht. Zelfs is een treffend interview met Gilliams opgenomen. Men hoeft het niet voortdurend met De Jongs analyses eens te zijn om te stellen dat er hier een heel belangrijke stap is gezet bij de verkenning van Gilliams' werk. Dat die verkenning nog lang niet voltooid is, mag even aantrekkelijk als vanzelfsprekend zijn voor Gilliams-lezers. Vita brevis behelst immers een droom die men graag onder ogen ziet, tot in details, om er telkens met nieuwe betekeniselementen uit wakker te worden.

Dirk Kroon

maurice gilliams, Vita Brevis. Verzameld werk, (3^e, vermeerderde druk), Meuienhoff, Amsterdam, 1984, 1152 p.
martien j.g. de jong, Maurice Gilliams. Een essay, Meulenhoff, Amsterdam, 1984, 344 p.