Ons Erfdeel. Jaargang 28

[p. 449]

Theater

Claus, Oedipus und kein ende.

Hugo Claus blijft in de greep van Oedipus. Of moeten we eigenlijk zeggen: behoudt zijn greep op Oedipus? Hij blijft het thema immers kneden en modelleren naar zijn eigen inzichten en obsessies. Niet alleen schreef en regisseerde hij voor het Nederlands Toneel Gent de ‘Gentse’ Oedipus-versie, Blindeman, maar bovendien bewerkte hij, in opdracht van het Arca-theater en speciaal voor Julien Schoenaerts, Sophocles' vervolgstuk Oedipus in Colonus.

In Blindeman wordt het Oedipus-verhaal heel drastisch naar onze tijd toegehaald. Het stuk speelt zich namelijk af in Gent na een nucleaire holocaust. Als de voorstelling begint zien de toeschouwers het wapenschild van Gent. Daarna heeft de ramp plaats en verschijnt langzaam het indrukwekkende decor ontworpen door Santiago del Corral: een over het hele toneel in drie dimensies uitgebouwde, anthracietachtige constructie die een geheel van onderaardse rotsen en spelonken voorstelt, een zwartgeblakerde hel. Een tiental overlevenden hebben zich op diverse plaatsen ‘geïnstalleerd’ en helemaal bovenaan zit de chef (Nolle Versyp) die waakt over de gerantsoeneerde voedselvoorraden. Een van de personages zit geblinddoekt vooraan op het toneel en vertelt over een Oedipus-voorstelling die hij ooit bijwoonde. Zo begint na een lange inleiding waarin heel wat plaatselijke toespelingen (o.m. op het theater zelf, op A.A. Gent, enz.) worden gemaakt, het spel waarin Omer (Hugo Van Den Berghe) de rol van Oedipus vervult en Yolande (Blanka Heirman) Jokaste is. Dit levert een opvallend en meeslepend mengsel op van tragedie en volkstoneel. Het drama is doorspekt met goedkope rijmen en allerlei grofheden. Deze dualiteit die verband houdt met Claus' uiteindelijk negatieve interpretatie van de

‘Blindeman’ van Hugo Claus door het Nederlands Toneel Gent.

Oedipus-mythe, weerspiegelt zich ook in de kostuums ontworpen door Mechtild Schwienhorst: zij combineert grootsheid en pracht met goedkope namaak-glitter, met groteske poppenkast-luister. Dit is het meest opvallende bij de reusachtige mantel van Jokaste die van een soort zilverpapier lijkt te zijn dat door de belichting verschillende kleuren krijgt. En Oedipus, tronend helemaal bovenaan de rotsmassa laat een gevonden parachute om zich heen ontplooien tot koningsmantel.

Ook het gebruik van het dialect geeft het drama enerzijds een pakkende directheid en wordt anderzijds aangewend om de tragiek te relativeren of in farce te doen omslaan. Zo wordt een heel herkenbare context opgeroepen waarbinnen de oude tragedie, ook door de uitstekende acteurspresentaties, voelbaar opnieuw tot leven komt.

Centraal in Claus' interpretatie staat het parallellisme dat hij trekt tussen de pest en de dood die Thebe treffen en de nucleaire ramp die onze hedendaagse wereld bedreigt. Dit parallellisme tussen een door mensenhanden aangericht onheil en de pest die als straf door de goden wordt opgelegd kan misschien een beetje ongegrond of vals lijken. Overheersend echter blijft het schuldgevoel dat Omer-Oedipus kwelt. Het is een kenmerk van Claus dat dit schuldgevoel, hoe aangrijpend het in de tekst en in het spel van Hugo Van Den Berghe ook vertolkt wordt, uiteindelijk zinloos en absurd blijkt te zijn. Dit heeft te maken met Claus' sterke inhoudelijke ingrepen die ook al aanwezig waren in de bewerking naar Seneca die de auteur in 1971 schreef. Oedipus doodt in feite niet zijn vader bij de driesprong (in Zwijnaarde) maar diens knecht. Het koor, de andere overlevenden, doet hem echter geloven dat hij zijn vader vermoord heeft. Deze wijziging geeft de hele tragedie uiteraard een kluchtige, absurde inslag. Het offer van Oedipus brengt geen uitkomst, geen bevrijding, noch voor zichzelf, noch voor de gemeenschap.

Een andere belangrijke ingreep houdt verband met Claus' obsessie voor het incest-thema. Jocaste, die haar homofiele echtgenoot verafschuwt, is er zich heel goed van bewust dat zij met haar eigen zoon trouwt. In zijn Freudiaanse visie beklemtoont Claus heel sterk de moederbinding.

De N.T.G.-acteurs geven een voortreffelijke vertolking ten beste. Vooral Hugo Van Den Berghe brengt een doorleefde, soms hartstochtelijke interpretatie en slaagt er tegelijkertijd in ook afstand te nemen van zijn rol. Ook Blanka Heirman schittert in de aandoenlijke wijze waarop zij haar medelijden met haar zoon-minnaar weergeeft.

[p. 450]

Men kan zich nauwelijks een groter contrast indenken dan dat tussen deze spectaculaire Blindeman en de sobere, haast klassieke versie van Sophocles' vervolgstuk die Claus onder de titel In Kolonos voor Arca schreef.

De inhoudelijke veranderingen in Blindeman werden hier wijselijk niet doorgetrokken. De hele voorstelling, geregisseerd door Julien Schoenaerts, ademt een authentieke waardigheid. Daartoe draagt ongetwijfeld ook de gekozen ruimte bij: er wordt namelijk gespeeld in de prachtige, sobere refter van de St.-Baafsabdij.

Oedipus in Colonus is een weinig dramatisch, statisch stuk waarin de oude, blinde man, verbannen door Creon en zijn eigen zonen, onder begeleiding van zijn dochter Antigone naar Colonus bij Athene komt. Op de heilige plaats, gewijd aan de Eumeniden, zal hij sterven of beter gezegd: door de goden worden opgenomen. Oedipus verschijnt hier als de mens die, tijdens het lange lijden, grootsheid en sereniteit verwerft.

De Arca-voorstelling wordt gekenmerkt door een grote soberheid. Julien Schoenaerts speelt Oedipus met een sublieme presentatie, terwijl Aafke Bruining een heel heldere, zuivere uitbeelding brengt van de overige rollen. Zij maakt daartoe gebruik van licht abstraherende, witte maskers. Er wordt gespeeld op het grote, rechthoekige middenvlak van de refter dat met wit zand bedekt is en waarop enkele stenen voorwerpen uitgezet zijn: een voetstuk, een hand, een klein, door de tijd gepolijst en uitgevreten rotsblok.

Vanaf het begin is Julien Schoenaerts een indrukwekkende, waardige figuur. Bovendien slaagt hij erin een zekere evolutie weer te geven. Zich moeizaam voortbewegend, enkele keren bijna struikelend, is hij een beklagenswaardig man, getekend door het lijden. Zijn figuur groeit echter, over de met woede en zelfbewustzijn uitgesproken reactie op Creons plan om Oedipus weer naar Thebe te brengen, naar de kalmte en gemoedsrust van de slotscènes. Aan het eind krijgt hij een haast religieuze dimensie. Oedipus wordt een offerlam dat nu door de goden geroepen en in hun midden opgenomen wordt. In zijn laatste ogenblikken op aarde wordt hij vergezeld van twee wenende vrouwen, zijn dochters Antigone en Ismene. Wanneer het licht even de aandacht richt op de gekruisigde Christus die hoog op een van de dwarsmuren van de refter hangt, onderstreept dit moment heel treffend een al voelbaar gemaakt parallellisme. Schoenaerts' bezwerende stem draagt in niet geringe mate bij tot het oproepen van een gewijde sfeer.

De mogelijkheden van de St.-Baafsrefter, op zichzelf al een ritueel aandoend kader, worden ten volle benut. Voor de mooie lofzang ‘Wit Kolonos, lieflijkste der landen’, staat Schoenaerts op het stenen voetstuk en straalt de bezieling van een antiek redenaar uit. Bij zijn mysterieus levenseinde verdwijnt hij achter de graftombe. De kostuums van Pieter Coene, overwegend door de Oudheid geïnspireerde gewaden die met moderne elementen zoals het versleten jasje van Oedipus, gecombineerd worden, dragen uitstekend bij tot de poëtische sfeer van de voorstelling.

Blindeman is barok, spectaculair, grof en meeslepend. In Kolonos is sober, ingetogen en sacraal. Langs totaal verschillende wegen wordt in beide produkties de antieke stof omgezet in fascinerend, hedendaags theater.

Jozef de Vos