Ons Erfdeel. Jaargang 28

Marja Brouwers: Leegheid, vaalheid, voosheid.

Wie de Nederlandse literatuur van niet te veraf volgt, zal het opgevallen zijn dat er de laatste tijd een hausse is van enerzijds vrouwelijke (al dan niet feministisch geïnspireerde) auteurs en anderzijds debutanten. Marja Brouwers' eerste publikatie, Havinck, is meteen een schot in de roos. In de boekenjaartop-twintig bekleedt dit boek een eer-

[p. 444]

volle negende plaats. In 1984 werden - in nauwelijks vijf maanden tijd - ongeveer 14.000 exemplaren verkocht. Hoe valt dit succes te verklaren?

Deze roman kan bezwaarlijk worden afgedaan als een typisch vrouwenboek, zo dat al bestaat. De Amsterdamse advocaat Robert Havinck wordt bruusk gewekt uit zijn comfortabel schemerbestaan van werk, drank en vriendin, als blijkt dat zijn vrouw verongelukt is. Lydia was op een vierbaansweg aan het spookrijden. Voor Havinck lijdt het geen twijfel dat ze zelfmoord heeft gepleegd. Na haar crematie stormen indrukken, herinneringen en aanpassingsmoeilijkheden aan de nieuwe toestand op hem af.

Het eerste concrete probleem is Eva, zijn veertienjarige dochter. Hij weet zich nu alleen verantwoordelijk voor deze uiterst verwarde, eenzelvige tiener. Toen Lydia nog leefde, konden ze beurtelings de zorg om Eva van zich afschuiven. Zijn dochter is hem volslagen vreemd. Hij reageert uiterst autoritair óf stopt haar gemakzuchtig elke gevraagde geldsom toe. Eva lijkt apathisch. ‘Ze parasiteert, sereen. Drijvend, niet gedreven. Ze wacht’ (p. 117), ‘Wat zij zoekt, is een bestaan in de schemer, een halfslaap gevuld met vage gewaarwordingen en vriendelijke dromen’ (p. 139). Pas na anderhalve week barst Eva in een verlossende huilbui uit. Ze vertelt haar vader hoe ze op de fatale avond, terwijl ze geld stal uit zijn tas, daarin Lydia's afscheidsbrief vond. ‘Het kon me niets schelen. Ik haatte haar’ (p. 140).

Havinck mist Lydia niet alleen voor Eva's opvoeding, die hij tot dan helemaal aan zijn vrouw had overgelaten, ook in huishoudelijke beslommeringen als wassen, verstellen, boodschappen doen, is haar afwezigheid tastbaar. Eva weigert immers, half tot zijn verwondering, ook daarvoor nog op te draaien. Naar het einde toe slaagt hij er al in een summier boodschappenlijstje op te stellen... voor Eva!

Het voorgaande houdt niet in dat Lydia, hoewel ze de huishoudschool heeft gevolgd, altijd in de weer was voor haar gezin; ze is dat des te meer met zichzelf. Emotioneel en impulsief als ze is, betrekt ze alles op haar eigen persoon. Ze drijft op sentiment, ‘haar ziel snel en intens versmolten met die van elke toevallige voorbijganger’ (p. 23). Twee miskramen en de geboorte van Eva werkten zo verwarrend, dat ze bij een psychiater soelaas zocht voor wat later een postnatale depressie heette te zijn. Veertien jaar later is ze nog in behandeling, wegens ‘narcistische stoornissen’ (p. 101). Via stapels feministische publikaties, vrouwencafé's, praatgroepen, werkt ze aan haar ontplooiing. Drank en minnaars kunnen dan soms een handje helpen.

Toch schuilt er waarheid in haar omslachtige tirades tegen Havinck: ‘Jij bent bang voor hechte relaties. Jij bent niet in staat om lief te hebben. (...) Jouw innerlijke communicatie is zwaar geblokkeerd. (...) Al jouw menselijke betrekkingen worden gekenmerkt door terughouding, afstand, verweer’ (p. 49). Havinck streeft een volmaakte zelfbeheersing na, ‘ontspant nooit’ (p. 39), is altijd op zijn hoede om zich niet bloot te geven of voor schut te staan. Hij verdedigt zich tegen de emoties van zijn cliënten door ze te formuleren, tegen die van Lydia door ze te analyseren. Gevoelloos en genadeloos prikt hij elke illusie door. Alles verwoordt hij rationeel, toch mist hij de moed om zijn eigen situatie tot het einde toe door te denken. Zijn commentaar op Lydia's dood luidt: ‘Ik let daar niet zo op, hoe ik mij voel’ (p.26).

Ook de bijfiguren leggen weinig belangstelling voor anderen aan de dag. Vriendin Maud is te egocentrisch om hem te helpen, haar vriend, de vreemde charlatan Rafaël, is alleen geïnteresseerd in zijn artistiekerige performances. De collega's op kantoor vermijden moeilijk medeleven en fleuren op bij oppervlakkige borrelpraat. Havinck heeft het nog

[p. 445]

Marja Brouwers.

het liefst zo. ‘Hij oefent een vrij beroep uit, dus alle tijd die hij aan zijn rouwverwerking wil besteden moet hij zelf betalen’ (p. 61). Opvallend is wel dat alle vrouwen vanuit hun gevoel denken, terwijl de wereld van de mannen eerder een mentale constructie is. Tussen Eva, Lydia en zelfs Maud vallen heel wat parallellen te trekken. Niemand komt tot een andere dan een vrijblijvende relatie. Werkelijk contact is er niet, zelfs niet als men de liefde bedrijft. ‘Mijn opvatting van het paradijs,’ zegt hij ( = Havinck) hardop in de ruimte, ‘is een lege kamer’ (p. 103), ‘L'enfer, c'est les autres’ is niet ver af.

Het succes van Havinck ligt ongetwijfeld voor een deel in de herkenning, die vooral Randstadbewoners zullen ervaren. Er defileert een hele scala van snapshots uit het Amsterdam van de jaren tachtig voorbij. De omgeving en de sfeer op kantoor worden levensecht geschetst. En passant verneemt de lezer ook hoe het is gesteld met de berovingen in parken, de kinderporno, de stadsvervuiling, de taximoordenaars, de Beeldende-Kunstenaars-Regeling, enz. Deze stadsroman gaat over het trendy leven van de gegoede middenklasse, dertigers en veertigers die hun veertien jaar oude kater verkroppen. Het snelle tempo vindt ook zijn weerspiegeling in de stijl. De taferelen volgen elkaar vlug, maar niet overrompelend op. De flashbacks zijn uitstekend ingebed in het chronologische verhaal dat geconcentreerd en bedachtzaam is geschreven. De dialogen zijn kort en trefzeker. De auteur maakt handig gebruik van de derde persoon en balanceert daarbij tussen objectieve beschrijving en subjectieve verklaringen van Havincks ideeën. Het hele verhaal baadt in afstandelijke ironie, zodat de toon uiteindelijk licht blijft.

Toch stemt deze knappe roman onbehaaglijk. Op het einde legt Rafäel een verband tussen de personages en Dantes voorportaal van de hel. ‘Het goede kozen zij niet en het kwade kozen zij niet. Trouw waren zij alleen aan zichzelf. Dit is te verachtelijk voor genade of doem’ (p. 179). De lezer is overigens gewaarschuwd door het motto uit The Hollow Men van T.S. Eliot, die door Dante werd beïnvloed. De ondertitel van deze roman, Een episode, houdt verband met de slotzin: ‘Onbewogen ben ik. Onaangetast’ (p. 180). Havinck lijkt geen conclusies getrokken te hebben uit de gebeurtenissen. Of het hem in de toekomst beter zal gaan, is zeer de vraag. Kunnen deze mensen zo kil zijn? Zij zijn niet gedreven door bezieling, zij taxeren enkel de consumptieve waarde van hun omgeving. Vandaar dat Havinck het heeft over ‘al die onnutte emoties’ (p. 119). Is de lezer even hypocriet als Lydia als hij weigert deze steriele wereld te aanvaarden?

Lut Haeck

marja brouwers, Havinck. Een episode, De Bezige Bij, Amsterdam, 1984, 180 p.