Ons Erfdeel. Jaargang 28

Bob den Uyl: mopperen en grinniken.

De jongste bundel van Bob den Uyl, Het landschap der levenden, is een vrij heterogeen geheel waarin nogal wat gegrinnikt en gemopperd wordt. Thematisch biedt het boekje geen verrassingen. Centraal in alle verhalen, schetsen en stukjes staat een afstandelijk waarnemend verteller, meestal een ik-figuur die door de lezer als vanzelfsprekend wordt gei'dentificeerd met Bob den Uyl zelf. Deze verteller distancieert zich van zijn omgeving en cultiveert, zoals ook hier wordt aangegeven in de titel van een reeks beschouwingen, het ‘blijvend anders’ zijn.

Al kan er sprake zijn van een herkenbare ‘Den Uyl-verteller’ -herkenbaar door zijn laconieke, soms sardonische toon en stijl - toch heeft zich, zoals bekend, in het werk van Bob den Uyl een duidelijke verschuiving voorgedaan. Zijn vroegste verhalenbundels behoorden tot het surrealistisch-fantastische genre; later, nadat hij fulltime schrijver werd (1968), begon hij vooral het kortere, ironisch-realistische genre te beoefenen en ontwikkelde hij zich als columnist. Met het verschijnen van Het landschap der levenden ziet het er echter naar uit dat Den Uyl, althans gedeeltelijk, terugkeert naar het ‘fantastische’, of Kafkaiaans absurde verhaal.

De bundel omvat vier reeksen, waarin telkens een ander soort proza is ondergebracht. Voorop gaan, onder de titel Drie manieren om de dood te ontlopen, de verhalen oude stijl: alvast twee van de drie verhalen uit deze reeks herinneren aan Den Uyls vroegste absurdistische proza, waarin de mens vervreemd ronddoolt in een hem niet vertrouwde omgeving of waarin, zoals hier, door het doorbreken van het gewone gedragspatroon het absurde van deze ‘gewone’ gedragingen wordt aangetoond. In In de polikliniek worden de ervaringen beschreven van ene Tim Timmer (ook zijn naam is bron van hilariteit), die vanwege pijnlijke knieen een arts consulteert in een polikliniek. Het optreden van Timmer - het verhaal is als enige in de bundel in de afstandelijke hij-vorm geschreven - geeft aanleiding tot het kritisch doorprikken van ‘absurde’ toestanden: de wachtende patienten zijn als een inerte, onmondige kudde, de verpleegsters zijn omkoopbaar, de doktoren nemen hun werk niet au sérieux en ‘ontspannen’ zich tussen het karwei door in snelle seksuele contacten met leden van het personeel; ook treedt een vrouwelijke arts op die de dag doorbrengt met breien en het beluisteren van wat zich elders in het gebouw afspeelt via de intercom.

Sterker dan dit nogal oyertrokken ironische verhaal is In de dierentuin, een (op het einde na) vrij goed volgehouden evocatie van een absurde wereld. De ik-figuur leidt een ‘droevig bestaan’ in een dierentuin die niet voor het publiek toegankelijk is - eventuele bezoekers worden afgeschrikt en verwijderd door een voor de hekken waterende portier - en waarin de troosteloosheid niet alleen vertrouwd, maar ook rustgevend is. In deze omge-

[p. 433]

Bob den Uyl (^o1930).

keerde wereld heeft iedereen ‘in naam zijn vaste taak, maar wat die taak is weten wij niet van elkaar, en ik denk zelfs dat er heel wat rondlopen die in onzekerheid verkeren over de aard van hun eigen taak’ (p. 27). De ik-figuur-dierenverzorger neemt zijn intrek in de apenrots waaruit hij ten slotte, op een niet zeer duidelijke manier, zal vluchten. Het verhaal eindigt met een anticlimax; de lezer weet niet precies wat er gebeurd is.

De verhalen van Den Uyl worden niet door spanning gedragen, ze worden niet naar het einde toe opgebouwd. Vandaar ook dat zijn kracht meer ligt in de korte, ‘leuke’ anekdote, gebracht via herinneringen en reisindrukken, waarin de centrale ik vaak het morrende en grinnikende slachtoffer is. Ook het derde van de drie in deze bundel vooropgeplaatste verhalen brengt in feite (autobiografisch gekleurd) herinneringsproza.

Verder bevat de bundel geen verhalen meer. In de tweede reeks, Over boeken, zijn zes stukjes bijeengebracht waarin Den Uyl beschouwingen ten beste geeft over zijn (zeer) persoonlijke voorkeur inzake lectuur, namen van schrijvers, titels van boeken, de eerste zin, zijn eigen leesgewoonten en -behoeften. Lezen is voor hem een absorberende bezigheid; daarop wordt gezinspeeld in de titel van de bundel: in een stukje over het waarom van het lezen - we vernemen er als bijzonderheid o.m. dat Den Uyl artikelen steeds van achteren naar voren leest - geeft hij het relaas van enkele dagen ziek zijn, doorgebracht in de veilig-warme geborgenheid van het bed-metboek, waarna hij, niet zonder tegenzin, terugkeert naar ‘het landschap der levenden’.

De derde reeks, Blijvend anders, brengt een vijftal losse stukjes ‘bekentenisliteratuur’. Den Uyl doet er, in de directe ikvorm, aan zelf-analyse; hij ontleedt met een zeker genoegen zijn eigen voorkeuren en eigenaardigheden. De toon van deze beschouwingen - over trein en tram, verdrongen tot groot onge-noegen van de schrijver door bus en metro, over de bioscoop waar hij vroeger zo vaak heenging, over de (in Nederland onbestaande) literaire traditie, over parken, over het Vlaams (‘geen Nederlands, maar voor de meesten toch wel begrijpelijk’) en over verhuizen - is niet ironisch, maar schamper. Ook de vierde reeks, Landschappen, met zes eerder in de Volkskrant verschenen stukjes, omvat korte beschouwingen waarin de ik-figuur zichzelf en de gedragingen van de mensen observeert in wisselende omstandigheden en op wisselende lokaties: op zoek naar het verleden (het oorlogsverleden), wandelend in een bijzonder arcadisch landschap, op een literaire avond (met lezing en vragen), op inspectietocht in een hotel dat hij even later verlaat omdat het niet brandveilig is. Ook deze kleine stukjes liggen in het verlengde van Den Uyls vroeger anekdotisch-realistisch reisproza. Onderhoudend, jawel, maar als geheel overwegend ‘du déjà vu’. Overigens verschenen acht van de stukjes uit de reeksen Over boeken en Blijvend anders al eerder, meestal onder andere titels, in de bundel De illusie van gisteren, uitgegeven bij de Stichting Ravenberg Pers (1983).

Anne Marie Musschoot

bob den uyl, Het landschap der levenden, Em. Querido's Uitgeverij B.V., Amsterdam, 1984, 136 p.