Ons Erfdeel. Jaargang 28

Publikaties

Algemene Nederlandse Spraakkunst.

Eind 1984 is de Algemene Nederlandse Spraakkunst verschenen, in de wandeling ANS geheten. Het boek is bestemd voor iedereen die behoefte heeft aan praktische grammaticale informatie - en niet zo zeer voor taalkundig geschoolden of voor personen die zich in de taaltheorie willen verdiepen. Als mogelijke gebruikers worden in de inleiding genoemd: ‘journalisten, correspondenten, ambtenaren en anderen die bij hun werk dikwijls komen te staan voor vragen die het taalgebruik betreffen en die niet te beantwoorden zijn door het raadplegen van een woordenboek’.

Ook is al sinds 1960 gebleken dat docenten die het Nederlands als vreemde taal onderwijzen behoefte hebben aan een zeer uitvoerige grammatica van het Nederlands, terwijl de behoefte aan praktische grammaticale informatie eveneens in het Nederlandstalige deel van België bestaat.

De redacteuren (ik had bijna redacteurs geschreven, maar de ANS blijkt aan redacteuren een lichte voorkeur te geven) hebben, uitgangspunten en (nogal diffuse) doelgroep indachtig, gekozen voor een opzet die zo min mogelijk grammaticale kennis vooronderstelt, en voor een indeling die

[p. 299]

zo veel mogelijk aansluit bij het reeds bekende. Achtereenvolgens worden besproken de (traditionele) woordsoorten, de (iets minder traditionele) woordgroepen, de zin met de (traditionele) zinsdelen, en de verschijnselen nevenschikking en samentrekking. De redacteurs (ik verval hier toch in mijn idiolect; overigens staat de ANS daar allerminst afwijzend tegenover) zeggen het niet met zoveel woorden, maar ik denk dat zij zich voorstellen dat een modale ANS-gebruiker na een avondje bladeren en studeren, vooral in de inleidingen tot elk van de vier grote hoofdstukken, in staat moet zijn om via het register snel alle door hem gewenste informatie te verkrijgen. Die modale gebruiker zal dan een geinteresseerde gebruiker van het Nederlands zijn, in staat tot en belangstellend in reflectie op het eigen taalgebruik. In elk geval stel ik me zo'n modale taalgebruiker voor, en ik neem dan ook de vrijheid om bij de bespre-king van de ANS deze persoon, niet taalkundig geschoold, voor ogen te houden.

De criteria aan de hand waarvan ik de ANS ga bespreken zullen de volgende zijn, in volgorde van belang die mijn fictieve gebruiker eraan hecht: gebruikersvriendelijkheid, vormgeving, volledigheid, feitelijke juistheid, expliciteit, en wetenschappelijke waarde. Natuurlijk zijn deze maatstaven ook maar betrekkelijk, en is de volgorde arbitrair, maar ik hoop dat de lezer van deze recensie er een zekere ratio in kan ontdekken. Verder: voor ik tot de bespreking per criterium overga, wil ik uitdrukkelijk en met nadruk vaststellen dat ik grote bewondering voor de ANS heb; reeds bij eerste kennismaking vroeg ik mij af hoe ik ooit zonder haar had kunnen leven. Mocht het soms lijken dat straks enigszins negatieve kanttekenin-gen de boventoon gaan voeren, dan moet lezer dezes (een uitdrukking overigens die anders dan schrijver dezes niet door de ANS, met een vermelding wordt gehonoreerd) ze plaatsen tegen de achtergrond van bovengenoemde liefdesverklaring.

Nu eerst de gebruikersvriendelijkheid. Ten dele hangt deze samen met de vormgeving, waar ik straks op terugkom, ten dele met andere factoren. Van die factoren noem ik: de effectiviteit van het register, de effectiviteit van de indeling, de effectiviteit van de (minimale) theoretische beschouwingen, de keuze van de voorbeelden, de stilistische helderheid van de uitleg. Op bijna al deze punten scoort wat mij betreft de ANS zeer hoog. Zeer plezierig ook is de wijze waarop semantische informatie wordt toege-voegd aan de beschrijving van syntactische constructies. Het probleem bijvoorbeeld van de semantische relatie tussen onderwerp, werkwoord en lijdend voorwerp is elegant èn instructief opgelost. Er worden op p. 857 drie soorten transitieve werkwoorden genoemd, onderscheiden naar hun gebruiksmogelijkheden. De traditionele grammatica volstaat met het noemen van de tweede groep (werkwoorden die een werking uitdrukken die door de referent van het lijdend voorwerp wordt ondergaan), terwijl voor de praktijk hier de verschillen in functies veel belangrijker en begrijpelijker zijn dan de overeenkomsten.

Er wordt nergens een heel sterk onderscheid tussen vorm en betekenis gemaakt: voor de modale taalgebruiker is dat meestal ook niet interessant.

Semantische uitleg wordt gegeven in zeer begrijpelijke commonsencetermen en alleen daar waar dat echt nodig lijkt. Wat de theorievorming betreft ben ik iets minder gelukkig, en dan niet zozeer omdat er theoretische standpunten worden verkondigd, waar ik het niet mee eens zou zijn (de modale ANS-hanteerder heeft daar nauwelijks boodschap aan), maar omdat het ontbreken van theorie soms tot mijns inziens onnodige vaagheden leidt. Een rudimentaire TGG-achtige theorie waarin in elk geval het begrip ‘onderliggende zin’ voorkomt, zou het mogelijk maken bijzinnen in het algemeen, en afhankelijke vragen en relatiefzinnen in het bijzonder op een veel eenvormiger en eleganter wijze te behandelen dan nu het geval is. Er wordt een onderliggende zin aangeboden bij de behandeling van de constructie Jan, die nog niet ontbeten had, wou graag een boterham. Deze wordt gesplitst in de zinnen Jan had nog niet ontbeten en hij wou graag een boterham. Een korte beschrijving van het principe van het construeren van onderliggende zinnen zou mijns inziens een grotere effectiviteit bewerkstelligen van syntactische èn semantische analyses van soortgelijke relatiefzin- en vraagzinconstructies.

Hiermee wil ik overigens geen pleidooi houden voor de introductie van boomstructuren en transformaties in de ANS.

Soms komen er theoretische beschouwingen voor die gemist zouden kunnen worden. Dat is het geval in het hoofdstuk over de woordgroep waar nogal eens uitgebreid op de status kernbepaling in constructies als een mand appels, een liter melk e.d. wordt ingegaan. De redacteurs verontschuldigen zich hier zelf voor (p. 706), en voeren als excuus aan dat dit brokje theorie nodig is om onduidelijkheden in onderwerp-persoonsvorm congruentie (p. 831) beter te behandelen. Maar daar worden de relevante argumenten nog een keer herhaald.

Op een andere pagina (p. 412) komen de koppelwerkwoorden aan de orde. Er wordt een poging gedaan de lezer gevoelig te maken voor het onderscheid koppelwerkwoord zelfstandig werkwoord met de opmerking: ‘ze vormen niet op zichzelf, maar samen met het naamwoordelijk deel de kern van het naamwoordelijk gezegde’. Op pagina 809 en pagina 810 wordt het naamwoordelijke deel weer omschreven in termen van koppelwerkwoord. Het lijkt hier of de lange strijd over koppelwerkwoorden, een strijd waarin ook een der redacteurs heeft geparticipeerd, vergeefs heeft gewoed.

[p. 300]

Op zich allemaal niet zo erg, maar de gebruiker kan met deze definities geen kant op. Een systematische benadering van verplichte aanvullingen bij werk-woorden, die verder gaat dan de onderkenning van klassen als koppelwerkwoorden, hulpwerkwoorden, transitieve en reflexieve werkwoorden, zou veel verduidelijken. Bovendien zouden dan enige leemtes gevuld kunnen worden, waar ik het straks over zal hebben. Tot zover het mijns inziens overbodige.

Zeer charmant vind ik de lijst van afleidingen van geografische namen achterin. Tot mijn verbazing ontdekte ik dat de stad Bolzano en het kanton Ticino, bij sommige Nederlandstaligen misschien beter bekend onder de Duitse namen Bozen en Tessin ook nog de Nederlandse vormen Bolzen en Tessino hebben.

Over de vormgeving zal ik kort zijn: zij is, meen ik, perfect. ANS is een lust voor het oog en voor de bladerende vingers.

Komen we aan het criterium van de volledigheid. Het is in dit kort bestek ondoenlijk om alle details die ik gemist heb, op te sommen, en het zou onrechtvaardig zijn, omdat de ANS ook zoveel wel bevat waar ik naar gezocht heb, en mij nog ongevraagd nadere interessante informatie gaf bovendien. Ik volsta met het noemen van een paar syntactische constructies, die waarschijnlijk niet aan de aandacht van de redactie zouden zijn ontglipt, indien ze meer oog had gehad voor het begrip ‘onderliggende zin’ en ‘plaatsvullers bij werkwoorden’. Met plaatsvullers bij werkwoorden bedoel ik min of meer verplichte consti-tuenten als aanvulling op het werkwoord (zie hierboven). Minder voor de hand liggende plaatsvullers (bijvoorbeeld combinatie van lijdend voorwerp en voorzetselvoorwerp, zoals bij scheiden (van); vraagzinnen na werkwoorden als vragen, informeren) komen wel aan de orde, maar de vullingsmogelijkheden worden niet systematisch gerubriceerd. De treffende parallellie tussen bijvoegelijke bepalingen bij sommige substantieven die van een werkwoord zijn afgeleid, en plaatsvullers bij werkwoorden wordt hierdoor ten onrechte ver-sluierd. De speciale status van bijzinnen, ingeleid door vergelijkend als of dan wordt niet behan-deld, in het bijzonder niet het feit dat dit type bijzinnen bijna altijd verplicht een samengetrokken element bevat.

Ik heb tevergeefs gezocht naar de constructie een kuil om snikkend in te vallen, waar in een soort van rest van een voornaamwoordelijk bijwoord is, met samengetrokken er. Erger nog: de constructie wordt wel genoemd, maar ten onrechte als een constructie met passieve infinitief bestempeld (p. 789 en p. 790): Het weer was niet om over naar huis te schrijven. De andere voorbeelden die worden gegeven van om + te + passieve infinitief zijn wel correct. Aan te horen is een passieve infinitief in de zin De muziek was niet om aan te horen, omdat er een onderliggende zin is (Je kunt die muziek niet aanhoren) waar muziek lijdend voorwerp is bij aanhoren. Nu is het weer uiteraard geen lijdend voorwerp in de zin Je kunt over die brief niet naar huis schrijven, maar deel van het voorzetselvoorwerp. Tevens wordt hierbij het interessante verschijnsel over het hoofd gezien dat over hier verschijnt als alleenstaand voorzetsel(?), waar men eigenlijk erover zou verwachten. Het gebruik van het ‘kale’ voorzetsel(?) in plaats van het voornaamwoordelijk bijwoord komt trouwens ook voor in de zin Dat soort dingen praat ik niet over ( = Dat soort dingen, daar praat ik niet over), een zeer frequente, zij het niet algemeen aanvaarde spreektaalconstructie, die door de ANS wordt genegeerd.

Bij de behandeling van de richtingaangevende plaatsbepalingen miste ik het feit dat na werkwoorden als hangen, zetten, leggen in een bepaalde betekenis een richtingsbepaling verplicht is, en dat deze richtingsbepaling semantisch eerder een resulta-

[p. 301]

tieve bepaling van gesteldheid lijkt. In de zin Jan hangt zijn jas in de kast, wordt niets gezegd over de plaats waar de jas als gevolg van genoemde bezigheden terechtkomt. Op p. 862 wordt dan ook ten onrechte op het bed een verplicht plaatsbepalingwaar? genoemd in Leg die deken dan eens op het bed. Het is zeker geen plaatsbepalingwaar? volgens de definitie die de ANS zelf geeft: de plaats waar datgene wat in de zin zich afspeelt wordt uitgedrukt.

Tenslotte, op p. 241 wordt aandacht besteed aan het zogeheten verplaatst betrekkelijk voornaamwoord: De brief die ik dacht dat je meteen zou schrijven, is nog niet aangekomen. Die heet verplaatst omdat het lijdend voorwerp is in de bijzin dat je meteen zou schrijven. Terecht merken de redacteurs op dat bovenstaande constructies nogal stroef aandoen. De betrekkelijk grote aandacht die eraan wordt besteed heeft ongetwijfeld te maken met de aandacht die deze constructie de laatste jaren heeft gekregen van de zijde van taaltheoretici. Des te opmerkelijker is het dat de volkomen parallelle, en op elk stilistisch niveau aanvaardbare, constructie van het verplaatst vraagwoord (bv. Wie denk je dat er morgen komt?) volstrekt niet aan de orde komt. Tot zover deze aanvullingen. Ik hoop te zijner tijd de redactie een wat uitgebreidere lijst te kunnen voorleggen - blijkens de inleiding zijn ze zich zeer sterk van mogelijke onvolledigheden bewust.

Graag had ik overigens een wat uitgebreidere behandeling gezien van de semantiek van de modale bijwoorden - kennelijk delen de redacteurs mijn gevoelen, want zij beklagen zich juist in dezen over het gebrek aan deugdelijke voorstudies. Maar voor het onderwijs van het Nederlands aan anderstaligen zou extra aandacht aan dit onderwerp zeer gewenst zijn.

Ik kom op de feitelijke juistheid. Voorzover ik in staat ben er een oordeel over te geven, en voorzover ik het vele materiaal zorgvuldig genoeg heb gekeurd, staan er geen aperte onjuistheden in, afgezien van het voorbeeld over het weer dat we hierboven hebben vermeld. Bij sommige uitdrukkingen van het type ‘spreektaal’ is er soms de behoefte onderscheid te maken tussen algemeen aanvaarde spreektaal [Heeft U nog van deze pennetjes) en in brede kringen afgekeurde spreektaal (Hij wast z'n eigen). De oplossing die de auteurs geven door in het geval van niet- acceptabele spreektaal de toevoeging ‘in strijd met de regels’ te geven, lijkt me niet helemaal gelukkig en een beetje misleidend. De formulering suggereert dat geaccep-teerde afwijkingen zoals een beetje goede fotograaf waar een tegelijk bij beetje en bij fotograaf hoort, wel op een of andere regel zijn gebaseerd.

Expliciteit. Niet altijd is het even duidelijk of er uit voorbeelden een regel te destilleren valt, en welke regel dat dan zou zijn. In het bijzonder geldt dit bij de behandeling van het gebruik van zich(zelf) versus hem/haar/ hen-(zelf). De behandeling van het gebruik van onvoltooid verleden versus voltooid verleden gebruik laat ook te veel vaagheden over, hoewel zij de beste op dit niveau is die ik ken.

En tenslotte de wetenschappelijke waarde. Uiteraard verlangt de modale gebruiker geen intrinsieke wetenschappelijke waarde, en pretendeert de redactie van de ANS zulks niet. Met wetenschappelijke waarde bedoel ik eerder: wat heeft de taalkunde eraan? Natuurlijk is het moeilijk hierover een voorspelling te doen, maar ook de theoretisch georien-teerde neerlandicus zou zichzelf zeer te kort doen als hij niet ruim zou gaan putten uit het taalmateriaal dat in de ANS voorhanden is.

P.C. uit den Boogaart / Eindhoven

Algemene Nederlandse Spraakkunst. Onder redactie van g. geerts, w. haese- rijn, j. de rooij, m.c. van den toorn, Wolters-Noordhoff, Groningen, Wolters, Leuven, 1984, 1309 p.