Ons Erfdeel. Jaargang 28

[p. 296]

Radiodocumentaire over de Franse Nederlanden

Wie tijdens de maand oktober 1984 zondags om tien uur 's avonds afstemde op BRT 1, zal ongetwijfeld zijn kennis over de Franse Nederlanden verruimd hebben. De radiodocumentaire Menschen lyk wyder behandel-de in vijf afleveringen achtereenvolgens de volksdevotie, de geuzenopstand, de taalproblematiek, de (Frans-)Vlaamse Beweging, de socioeconomische context en de seizoenarbeid.

Samensteller Dries Decadt beklemtoonde in een interview bij de voorstelling van het programma⁽¹⁾ dat het niet in zijn bedoeling lag om Frans-Vlaanderen voor te stellen als een nostalgische zolderkamer of een attractief curiosum. Hij heeft willen peilen naar de eigenheid van de Frans-Vlamingen, die als ‘menschen lyk wyder’ vanuit een bijzondere situatie al jarenlang een eigen verhaal vertellen. Interviews met verscheidene Frans-Vlamingen, die zich in vlot Nederlands uitdrukken, dienden dat doel uitstekend.

De maker is er grotendeels in geslaagd om de eigenheid van Frans-Vlaanderen in de breedte en de diepte uit te werken. De eerste aflevering, Tussen Goden en Geuzen, bood een sfeerreportage over de abdij van de Catsberg, waarbij haar functie en geschiedenis werd belicht, en over de nog actieve volksdevotie in Frans-Vlaanderen. Daarnaast werd het socio-religieuze verleden - de geuzenopstand in het Westquartier in 1566 - geëvoceerd in de beste luisterspeltraditie: volksmenner Sebastiaan Matte schreeuwt zijn eerste hagepreek in Hondschoote, Steen-voorde beleeft de eerste beeldenstorm, de Inquisitie is het Spaanse antwoord en een massale emi-gratie het gevolg. In haar geheel was deze uitzending een aantrekkelijk begin van de serie, maar toch moeten we opmerken dat omfloerste, poetische bindteksten, hoe mooi ook, de verstaanbaarheid bij een vluchtig medium als radio, niet ten goede komen.

De tweede en derde aflevering, Een echo in mineur en In de ban van de leeuw hadden heel wat raakpunten en handelden over de taalsituatie en de Vlaamse Beweging in Frans-Vlaanderen. Aflevering twee maakte duidelijk hoe na de annexatie in de zeventiende eeuw een rigoureuze Franse taalpolitiek de Vlaamse moedertaal langzamerhand heeft verdrongen, maar hoe daarnaast ook een bewustwording van de Vlaamse aard is gegroeid. Verder werd ingegaan op de huidige tegenstelling tussen de voorstanders van het ‘Vlaemsch’ en die van het Nederlands. Deze tegenstelling komt het duidelijkst tot uiting in het onderwijs. Niet iedereen is gelukkig met deze toestand waarbij twee concurrerende tradities lijken te ontstaan, zonder dat de Franse overheid duidelijk haar standpunt bepaalt en het Nederlands tussen en onder de vreemde talen blijft sorteren. Aangezien er sinds September 1984 aan de Rijselse Normaalschool officiële cursussen Vlaams gegeven worden, terwijl het officieel invoeren van Nederlands in het secundair en basisonderwijs uitblijft, kan men moeilijk ontkennen dat hier een Franse cultuurpolitieke zet gedaan werd. Sinds mei 1981 willen de socialisten wel iets voor de regionale taal doen, als ze maar landelijk, folkloristisch, onbenullig blijft. Een cultureel samengaan met de Nederlandssprekende gebieden is voor Frans-Vlaanderen echter een conditio sine qua non.

Het is jammer dat in deze uitzending de huidige situatie van het talenonderwijs niet overzichtelijk uitgelegd werd. Door een gebrek aan een verklaring was het immers moeilijk om de verschillende standpunten van de geïterviewden te begrijpen en om door de bomen het bos te blijven zien. Ook was het een fout om het bestaan van vrije cursussen Nederlands, georganiseerd door het ‘Komitee voor Frans-Vlaanderen’ heel vaag aan te geven. Niet elke luisteraar mag beschouwd worden als een goeie verstaander.

(1) Interview in Het V'ermoeden, BRT 1, 10 oktober 1984

[p. 297]

In de derde aflevering werd de evolutie van het Vlaamse bewustzijn geschetst. Medio negentiende eeuw ontstond het ‘Comite Flamand de France’ en tussen de Twee Wereldoorlogen werd het ‘Vlaams Verbond van Frankrijk’ opgericht. Vandaag zijn er vijf verenigingen die een heel scala van opinies vertegenwoordigen en een uiting zijn van het groeiend zelfbewustzijn. Er werd de nodige aandacht besteed aan het Manifest ‘Nous les Flamands de France’, aan de oprichting van de ‘Vlaemsche Federalistische Partij’ en aan de heroprichting van een afdeling van het Davidsfonds.

Toch deed deze aflevering wat rommelig aan. De opbouw ervan rond een opvoering van het ‘Volkstoneel voor Frans-Vlaanderen’ beklemtoonde wel het belang en de invloed van de jaarlijkse toneelopvoeringen, maar bleek toch een kunstmatige ingreep. Het opvullen van hiaten tussen interviews met toneelfragmenten werkte vervreemdend. In de ban van de leeuw miste een strakke lijn en leek soms op een echo in mineur van de vorige uit-zending. Ook werd de werking van het ‘Komitee voor Frans-Vlaanderen’ op z'n minst geminimaliseerd doordat alleen de nadruk gelegd werd op de organisatie van cultuurdagen.

Maar aflevering vier, De laatste kolonie, was weer wel goed. Hierin werd gewezen op de demografische en economische achteruitgang van een regio met een welvarend verleden en een rijk potentieel. Zo telde Hondschoote in de zestiende eeuw 30.000 inwoners, terwijl er vandaag niet meer dan 2.700 zijn. Men stelde ook vast dat het intellectueel kapitaal wordt afgeroomd en dat de wereldhaven Duinkerke een reus op lemen voeten is, want het contact met het achterland ontbreekt. De Frans-Vlamingen zien in een cultured reveil, het terugvinden van hun eigenheid, een kans om op lange termijn de welvaart terug te winnen.

Met Le Java bleu, een aflevering genoemd naar de lievelingsmelodie van meerdere seizoenarbeiders, werd de serie afgesloten. Als document humain zijn de gesprekken met de laatste forenzen wel belangrijk, en de reportage maakte ook wat duidelijk over economische toestanden in West-Vlaanderen, maar in het licht van de vorige afleveringen was dit een aanhangsel.

Een radiodocumentaire zal nooit de diepgaande kracht van een goed boek over het onderwerp evenaren. Het werkstuk van Dries Decadt en regisseur Flor Stein was echter wel diepgaand genoeg om een smaakmaker te zijn.

Dirk Verbeke

Menschen lyk wyder, BRT 1: zondag 7, 14, 21, 28 oktober en zondag 4 november 1984, telkens om 22 uur. Tekst: dries decadt; regie: flor stein.