Ons Erfdeel. Jaargang 28

Belangrijk werk over het Nederlandse Hoorspel.

Op 14 juni 1984 promoveerde Ineke Bulte aan de katholieke universiteit te Nijmegen op haar proefschrift: Het Nederlandse hoorspel, aspecten van de bepa-ling van een tekstsoort (uitgave Utrecht 1984). De uitvoerige en gedegen studie is het eerste boek over het Nederlands hoorspel, want het onderwerp op zich is nauwelijks een object van wetenschappelijk onderzoek geweest. Noch de Nederlandse literatuurvorsers, noch de mensen van de dramatische wetenschap hebben zich met het hoorspel beziggehouden; dit in tegenstelling tot het buitenland. Het ging er de schrijfster om: ‘niet zozeer superieure stukken aan het licht te brengen als wel een antwoord te geven op de in principe ongemeen boeiende vraag naar de Nederlandse bepaling van een nieuwe, bij zijn geboorte grotendeels onbepaalde tekstsoort. “Het Nederlandse hoorspel bestaat nu zo'n zestig jaar maar bij de bestudering bleken de moeilijkheden al spoedig omdat veel materiaal zeker uit de beginperiode niet bewaard is gebleven. Pas vanaf 1960 zijn teksten voorhanden.

Het boek bestaat uit vier hoofdstukken: hoofdstuk I geeft geschiedenis en theorie van het hoorspel, hoofdstuk II Het Nederlandse hoorspel in de jaren 1960-1970 in structureel en levensbeschouwelijk opzicht, hoofdstuk III De Nederlandse hoorspelschrijver, hoofdstuk IV Slotsom: beknopte positiebepaling van het Nederlandse hoorspel, met samenvatting, noten en bijlagen. Het gehele werk omvat ruim 400 pagina's.

Vooral in het eerste hoofdstuk heeft de schrijfster rijkelijk geput uit buitenlandse secundaire literatuur. Het hoorspel heeft natuurlijk alles te maken met het medium radio en het tijdstip dat de geschiedenis van het hoorspel begint, kan dan ook gesteld worden op 15 januari 1924 toen de Engelse radio Danger van Richard Hughes uitzond. De eerste spelen waren duidelijk woordkunstwerken en pas later zal het meer evolueren in de richting de geluidskunst. Geleidelijk vindt het hoorspel zijn eigen stijl die alles te maken heeft met geluidsexperimenten, waarbij ook reportagevorm afgewisseld wordt met spelscènes, al of niet aansluitend bij eigentijdse werkelijkheid en problematiek of politiek m.n. in Duitsland als het Propaganda ministerium sinds 1933 de radio onder zijn beheer heeft. Bij dit alles ontwikkelen zich de theorieen rond het hoorspel met dramatische, epische en lyrische elementen. Diverse m.n. Duitse theoretici worden naast elkaar geplaatst en hun standpunten belicht en vergeleken. Ook Franse en Engelse bronnen worden vermeld waarbij opvalt dat vooral in het Franse hoorspel de akoestische kant sterker naar voren springt. Twee opvattingen komen in de beginfase tegenover elkaar te staan: ‘hoorspel als vorm van journalistiek en/of hoorspel als spel met geluid.’ In begin van de jaren zestig verschijnen meer buitenlandse studies waarin het dichterlijk-

[p. 282]

lyrisch, innerlijk toneelspel voor stemmen als belangrijkste soort uit de bus komt. Ook is er kritiek nl. dat de spelen te zeer aan het publiek zijn aangepast, een te eenvoudige structuur hebben en te goed aflopen. De dramatische en literaire waardering was dus niet hoog. Het latere nieuwe hoorspel is meer maatschappijkritisch en de technische en organisatorische mogelijkheden van ' het medium radio breiden zich uit. Het hoorspel moet niet aan de schrijftafel gemaakt worden maar in de studio of met bandrecorder op straat. Collage- en montagetechnieken duiken op en zo raakt het nieuwe hoorspel in de buurt van concrete poëzie en onder invloed van Franse auteurs van de nouveau roman en de theorieen van Brecht, terwijl ook het documentaire karakter wordt benadrukt. Zo zoekt het hoorspel naar een plaats in de wereld van de kunst, naar een eigen vorm van kunst die nauw verbonden is met het medium radio. ‘Het hoorspel door zijn louter akoestische bestaanswijze verschilt van toneel, van literatuur, van film en televisie Het hoorspel is nl. een akoestische representatie van iets dat niet in of buiten de studio bestaat’ (de acteurs in de studio doen iets wat ze niet doen). Het hoorspel als genre is te plaatsen tussen literatuur en toneel maar volgens de schrijfster is de verwantschap tussen hoorspel en film veel groter dan die tussen hoorspel en toneel, gezien ook het zgn. knip en plakwerk en het exact reproduceerbare. Een apart probleem is de afbakening van het hoorspel met andere radioprogramma's.

Talrijke elementen en structuren van het hoorspel komen zo in dit eerste hoofdstuk aan de orde waarbij ook de aandacht wordt gericht op de ‘functie en organisatie van de radio in een bepaalde samenleving’. Het instrument radio is neutraal maar de producent niet, en hiermee komen wij bij de Nederlandse realiteit met zijn verschillende omroepen, zijn diverse zuilen.

In haar tweede hoofdstuk begint de schrijfster aan een nader onderzoek naar de Nederlandse hoorspelen tussen 1960 1970 van de omroepverenigingen de VARA, de NCRV, de KRO en de AVRO en hun hoorspelschrijvers. Ook wordt een onderscheid gemaakt tussen spelen die behoren tot de dramatische categorie of tot de narratieve. Bij de laatste categorie is een soort vertellende instantie in het spel ingebouwd. Allerlei spelen worden nader geanalyseerd. Naast technische en formele verschillen en experimentele vormen waarbij vernieuwingen ongeveer parallel lopen met het Nederlandse proza en toneel van de jaren zestig, komen ook levensbeschouwelijke aspecten aan de orde: keuze van onderwerp en de visie op het onderwerp zoals liefde, gezin, opvoeding, ziekte, dood enz. De schrijfster constateert hier dat: ‘Het levensbeschouwelijke imago van verschillende omroepverenigingen wordt bevestigd als we zien dat de VARA ... aan arbeid een zeer hoge prioriteit toekent en NCRV en KRO aan religie, terwijl de AVRO geen eigen onderwerp heeft’. Bij de laatste omroep speelt het avontuur en amusementskarakter een grote rol. Dit alles wordt natuurlijk meer genuanceerd uitgewerkt en ook vergeleken met buitenlandse situaties. Ook wordt gewezen op de afnemende belangstelling voor het hoorspel sinds de opkomst van de televisie, maar als slechts één procent van alle radiobezitters luistert is de omvang van het luisterpubliek nog respectabel, vergeleken bij het publiek dat een toneelstuk per seizoen trekt zo constateert de schrijfster. De Nederlandse hoorspelschrijver en de eventuele binding met een bepaalde omroep komt in een apart hoofdstuk uitvoerig ter sprake, afgewisseld met een kleine bloemlezing van uitspraken over allerlei onderwerpen rond het hoorspel. Per omroepvereniging worden de schrijvers besproken. In totaal een zeventiental auteurs, waarvan vele als schrijver weinig

[p. 283]

bekendheid genieten. Ook de rol die Jan Starink heeft gespeeld als hoofd van de afdeling literaire uitzendingen bij de KRO met vernieuwende programma's als Babel en Spektakel wordt terecht vermeld.

Het boek is een gedegen werkstuk waarin het fenomeen hoorspel in het algemeen en het Nederlandse hoorspel in het bijzonder van vele kanten wordt belicht. Het geeft een grondige inventarisatie van een voorbije periode, waarbij de schrijfster denk ik, zo wat alle bronnen heeft aangeboord. Als zodanig is het uniek en voor ieder die geïnteresseerd is in de radioactiviteiten in Nederland op dit gebied is het een bijzonder boek waar men alles bij elkaar vindt, ordelijk gerangschikt en uitvoerig becommentarieerd.

Piet Simons

ineke bulte, Het Nederlandse Hoorspel. Aspecten van de bepaling van een tekst-soort, H & S, Utrecht, 1984, 403 p.