Ons Erfdeel. Jaargang 28

Theater

Drie kleine zaalprodukties.

Gezien het lage budget voor toneelvoorziening, komen er steeds meer kleine-zaalprodukties. Bij drie recente opvoeringen van zo'n soort stukken wil ik even blijven stilstaan.

Na de mislukking van het groots opgezette Moby Dick heeft Globe een tweetal kleinere stukken op het repertoire geno-men nl. De Domkop en de Gek en Savannah Bay en verder is er een uitvoering geweest van Onder het melkwoud door Theater Werk.

De Domkop en de Gek.

Van de Oostenrijkse schrijver Thomas Bernhard, geboren in 1931, speelde Globe in een kleine zaal (o.a. Studiezaal Tilburg, 20 nov. 1984) De Domkop en de Gek onder regie van Gerardjan Rijnders, in vertaling van hem en Janine Brogt. Centraal in het stuk staat de operazangeres Koningin van de Nacht. In haar kleedkamer wachten haar bijna blinde vader en de dokter. Terwijl de vader als maar drinkt uit de jeneverfles, is de dokter voortdurend aan het woord: een woordenvloed over kranterecensies van het optreden van de coloratuurzangeres. Het is allemaal ‘Kunstgekwetter’. Hij ergert zich aan ‘de kleurrijke fantasieloosheid van de kunstbijlage’ en heen en weer lopend wordt zeer gedetailleerd college gegeven over een hersenoperatie en verdere sektie op het menselijk lichaam, waarbij de drinkende halfblinde vader woorden herhaalt. Telkens wordt van onderwerp veranderd en schakelt de dokter van de medische wetenschap over op de kunst van de dochter als onafhankelijk kunstwerk en het leven als een kwelling. Deze obsederende tirade van de dokter wordt af en toe onderbroken door gejammer van de als maar drinkende vader over de hardvochtigheid van zijn dochter die op het laatste nippertje binnenkomt met Mevrouw Vargo, haar kleedster, tot zij in een pompeus zwart zij-

[p. 278]

den kostuum als een verschijning voor haar kaptafel gaat zitten, groots en imposant met wit geschminkt gezicht en even later afgaat met een hoge zwarte kroon op haar hoofd. De dokter en de vader luisteren via de intercom naar de aria.

In het tweede deel is er een diner in een restaurant tot diep in de nacht, na de voorstelling van de opera, waarbij de dokter weer lange uiteenzettingen houdt en de zangeres spreekt over haar angst en tenslotte besluit ermee te stoppen. Ze laat door de kelner telegrammen opnemen waarin ze haar optredens wegens ziekte afzegt. Daarbij wordt door de dokter en de zangeres onbedaarlijk gelachen over het plotseling ophouden tijdens een voorstelling en de verbijstering bij het publiek en de medespelenden. ‘De cultuur is een mestvaalt waarop het theater en de muziek gedijen, maar het is een mestvaalt’, en opnieuw begint het verhaal over de sektie en het twaalfdelig werk van de dokter over het menselijk lichaam. Het geheel gaat als een nachtkaars uit, de kaars op de ronde tafel wordt uitgeblazen, de lichten gedoofd en in het donker roept de zangeres: ‘Uitputting, niets dan uitputting’. Ergens in het stuk zegt de dokter: ‘We hebben met een verbazingwekkend theater, met een theatrale vrieskou te maken, mijn waarde.’ En inderdaad deze opvoering was als een snijdend mes dat het hele menselijk bedrijf blootlegt.

Koel en beheerst is het spel van Adriaan Olree als dokter die in een afgebeten toon zijn cynisch relaas doet, onderbroken door het gemompel van de ingezakte vader, gespeeld door Han Kerckhoffs die vooral ook in de eetscéne een bizar spel liet zien van de blinde die gretig naar eten en drinken zoekt. En tussen deze twee de dochter, koningin van de nacht, een boeiende creatie van Guusje van Tilborgh in haar wijds gewaad eerst en in een steeds desolatere toestand op het einde. Ton Zeegers in de dubbelrol van Mevrouw Vargo en kellner Winter speelt in beheerste mime het spel mee.

Het spel van een soort klinisch theater met ‘een fundamentele en radicale haat ten opzichte van het leven.... dat als je gaat nadenken leven niet meer mogelijk i’", zoals een toelichting in het tekst-boekje aangeeft. De speelwijze en regie van Gerardjan Rijnders was hier duidelijk bij aangepast.

Op de open speelvloer slechts enkele attributen: een kaptafel, twee stoelen en een tafeltje terzijde en een lange groene loper waar de dokter overheen loopt als hij zijn scherpe teksten staccato uitspreekt. Na de pauze de ronde tafel met wit laken gedekt voor het diner met glazen voor de wijn en champagne en rOod beklede stoelen en een rood rond vloerkleed. Een kaalheid en directheid die een ijskoude sfeer aangeeft van een diep pessimisme over de situatie van de mens op harde vlijmscherpe toon. De dokter als patholoog-anatoom. Wie de Domkop of de Gek is, is niet duidelijk of is ieder het beide. Het ontstellend negativisme van de schrijver Thomas Bernhard komt als een koude douche over je. De tekst is als een machinegeweervuur. Het toneelbeeld sober en efficiënt.

Savannah Bay.

Een heel andere kleine-zaal-produktie van Globe is de voorstelling van het stuk Savannah Bay van Marguerite Duras, in vertaling van Thérèse Cornips, vormgeving Jan Joris Lamers en regie Lidwien Roothaan. Tegenover de woordenloed van De Domkop en de Gek van Bernhard, staat hier de stilte en de onzekerheid van Duras.

Twee personages: een jonge en een oudere vrouw, of het hier om een moederdochter verhouding gaat blijft vaag en onzeker, zoals ook de herinnering aan liefde en dood die wordt opgeroepen. Werkelijkheid en verbeelding worden door elkaar gemengd in een spel dat diep ontroert in zijn directheid en openheid.

In een kleine besloten ruimte met rode achtergrond, een klein loopverhoog met traptrede en

[p. 279]

daarvoor twee stoelen met stalen buizen, strak en effen, speelt het geheel zich af. Een spel waarin de jonge vrouw de oudere het verhaal wil laten vertellen over een liefde tussen een jong meisje en een man. Ergens aan zee op een witte steen is de eerste ontmoeting geweest, later in een café, maar telkens zijn er verschuivingen van gegevens waarbij liefde en dood steeds terugkerende motieven zijn. Maar ge-beurde het in werkelijkheid, op het toneel of in een film, alles loopt door elkaar.

De oudere vrouw Madeleine is actrice geweest aan het grote toneel. Dat toneel speelt haar telkens parten in de vage herinneringen aan ontmoetingen van de geliefden: het meisje en de man en de dood in zee. De jonge vrouw roept telkens die herinnering op, ze wordt in scene gezet en weer onderbroken met het passen van een nieuwe, wijd plooiende, paarse jurk die wordt voorgehouden en bekeken en waaraan kleine veranderingen moeten worden aangebracht. Ook de plaats waar de ontmoeting zich afspeelde, wisselt telkens in het verhaal, tot tenslotte Savannah Bay wordt genoemd ergens aan de monding van een tro-pische rivier in een liefdesfilm met Henry Fonda in de hoofdrol. De twee vrouwen spelen en vertellen het verhaal vol van geheimzinnige tederheid zonder senti-menteel te worden. Savannah Bay is het meest recente toneelwerk van Duras (geboren in het voormalige Frans Indochina in 1914) nl. uit 1983. Zij heeft verschillende toneelstukken, romans en filmscenario's op haar naam staan. Met name de film Hiroshima mon Amour heeft grote bekendheid. Ook daarin speelt liefde en dood een belangrijke rol in het leven van een jonge vrouw.

Met het chanson Les Mots d'Amour van Edith Piaf opent het stuk Savannah Bay, later nagezongen door de jonge vrouw om zo de verre herinnering op te roepen. Het spel van Nettie Blanken als jonge vrouw en van Elisabeth Andersen als de oudere actrice Madeleine is volkomen op elkaar afgestemd. Er is een toena-dering en een verwijdering en in de korte stiltes is er de spanning van het raadsel: de witte steen, het meisje, de man en de zee. In al zijn eenvoud een aangrijpende voorstelling, waar spel en tekst volkomen harmonieren binnen het korte tijdsbestek en de kleine ruimte waar droom en werkelijkheid zich vermengen, waar toneel en realiteit verschuiven.

Onder het Melkwoud.

Heel anders van opzet en uitwerking is de voorstelling die Theater Werk onder regie van Canci Geraedts bracht van Onder het Melkwoud van Dylan Thomas. Dit oorspronkelijk als stemmenspel geschreven stuk kreeg een visuele bewerking als een vreemde droom. De verteller aanvankelijk gezeten op een oude zware motor roept in een plastische beschrijving het beeld op van het kleine stadje Llaregyp in een lentenacht. Er is zwevende hoge muziek later aanzwellende orgelklanken. Het toneel is een open vlakte met aan de ene kant een piano en aan de andere kant in de ruimte een vreemde, lage, lange kast met acht deuren als van een ouderwetse ijskast. De deuren worden geopend en liggend op een plateau worden figu-ren half naar buiten geschoven, zij geven dan hun relaas, of een la met allerlei brilmonturen wordt opengetrokken. Het zijn de inwoners van het stadje, maar wie wie is blijft vaag en de teksten soms in het Nederlands (vertaling Hugo Claus) soms in het Engels komen als Harden van een gesprek over je heen. Elke realistische aanduiding is vermeden. Een lange schuifladder schuift naar boven en een in dunne mailot, geklede man klimt naar boven, spreekt over de gesprekken bij de pomp en het verliefde meisje Polly Garter, terwijl hij blaadjes papier laat dwarrelen. Een naakt meisje komt al touwspringend op en op een stoel met wieltjes rolt een oude vrouw voorbij. Kaarten vliegen in een rood lichtschijnsel als er gesproken wordt over het kaartspel in

de herberg en een meisje spreidt een groot, luchtig, wit, zijdenachtig kleed. Beelden komen en verschuiven.

Deze opvoering werd gebracht als een toneel op toneel, waarbij de toeschouwers achter op het toneel zitten en de lege donkere zaal met kleine voetlichten bij de balkons een diepe achtergrond vormt waar het geheel zich tegen af speelt.

De stemmen en teksten zijn verwarrend en soms moeilijk te verstaan, ook al omdat er soms vanuit de kast wordt gesproken. Het stemmenspel is meer een klein beeldend theater geworden in een open toneelruimte tegen een lege theaterzaal. Onwezenlijk en vreemd als een gekke droom die plotseling wordt afgebroken. De vraag is of door de jacht op bijzondere effecten het stemmenspel als zodanig niet verloren gaat en de taalvirtuoos Dylan Thomas geen onrecht wordt aangedaan. Een klein spektakel waar de toeschouwer wat verbaasd naar kijkt.

Piet Simons