Ons Erfdeel. Jaargang 28

Een debutant met ‘laatste woorden’ (Bas Heijne).

Het schrijven zelf als onderwerp van romans of verhalen, is geen nieuw verschijnsel. Twee treffende voorbeelden van deze bewering, zijn de novelle De eeuwige stad van Nicolaas Matsier en Vertraagde roman van Leon de Winter. Het eerste boek handelt over een in Nederland teruggekeerde schrijver, die bij thuiskomst moet constateren dat hij de voorgenomen roman tijdens zijn verblijf in Rome niet geschreven heeft. Wel heeft hij voortdurend bedacht waarom er niets op papier komt, zelfs geen klad of schema: ‘De reusachtige onverschilligheid van deze stad voor zijn onbeschreven vellen is een weldaad’ (p. 70). Simpel gezegd: Rome zit niet te wachten op nog een schrijver die daar zijn roman schrijft en dat versterkt voor de hoofdpersoon de nutteloosheid van de creatieve arbeid. Het uiteindelijke resultaat waar de lezer wel mee geconfronteerd wordt, De eeuwige stad is dan een produkt van bedenkingen, reserves, bespiegelingen. Ook al wordt de hoofdpersoon ter plekke geconfronteerd met de ontvoering van Aldo Moro -toch een opschudding verwekkende zaak -; hij blijft een buitenstaander, iemand die niet betrokken is en die het essentiële in zijn hoofd weet en niet in de werkelijkheid. De Winter schrijft zichzelf zijn verhaal in. Als hoofdpersoon is hij materiaal aan het opdoen voor een nog niet geschreven roman, Hoffman's honger over een overleden diplomaat. Hij bezoekt de plaatsen

Bas Heijne.

waar Hoffman werkzaam is geweest, ambassades zowel in Afrika als in Europa en raakt ter plaatse in gesprek met mensen over zijn eigen werk. Met name de jonge Maaike confronteert hem in Italië met de onderwerpen, thema's en motieven van zijn eerste boeken. Zij was geporteerd van de maatschappelijke achtergrond van dat werk, hij wil dat verder laten rusten om aan meer existentiele zaken toe te komen. De persoon van Hoffman is voor hem werkzaam als katalysator: door zijn levenswandel te analyseren kan hij toekomen aan begrippen als lot, schuld, liefde, die voor hem een grotere realiteitswaarde bezitten dan zijn vroegere thema's. Voor Maaike valt hij door de mand, hij is een vertegenwoordiger geworden van de burgerlijke moraal en niet langer een strijdvaardig auteur.

Aan dergelijke romans is vaak theoretisch veel te beleven, maar als verbeeldingen zijn ze vaak maar matig of half geslaagd. De dorheid van een essay of betoog blijft als een dun condenslaagje aan het romanoppervlak gehecht. Nu is Matsier een uitstekend en subtiel stilist en beklemtoont De Winter de verschuiving van thematiek in zijn oeuvre door dit ‘schrijvers’ boek, ergo: er blijft voor de lezer ook nog iets te beleven. Maar dat het ook anders kan, heeft Bas Heijne bewezen met zijn debuut Laatste woorden. Hij was allerminst bekend uit de literaire tijdschriften, alleen verscheen een voorpubli

[p. 268]

katie van zijn boek in het opinie-weekblad De Tijd. In wezen is zijn onderwerp niet zo verschil-lend van dat van Matsier of De Winter, alleen de uitwerking staat haaks op die van de al bekende auteurs. Laatste woorden is een roman waarin snelheid centraal staat en wel op alle niveaus. Allereerst de handeling. De schrijver Immanuel (‘jojo’) ter Braak heeft één boek gepubliceerd, Mijn huis. Het is niet geflopt, maar ook geen kassucces geworden. Op het moment dat zijn vriend, de liedjeszanger Vincent, hun Amsterdamse woning verlaat, wordt Ter Braak geconfronteerd met een zogenaamd writer's block. Zijn omgeving, voornamelijk bestaand uit modieuze, trendsettende Amsterdamse kunstenaars, werkt ook al niet bevruchtend. Hij vermaakt er zich maar matig mee. Verder reflecteert hij over de aard van het schrijversschap, zijn eerste boek was weliswaar stilistisch gelaagd, maar: ‘Een kunstenaar moet diep in zijn verleden duiken, ieder verzonken moment naar boven halen en ontdoen van de aanslag van de tijd. Vervolgens taxeert hij, als een nauwgezet archeoloog, de verschillende brokstukken. De mooiste exemplaren, de gouden momenten van zijn leven, maar alles bij elkaar toch niet meer dan een hoopje fragmenten, moet hij met behulp van zijn verbeelding omsmelten tot iets blijvends, iets eeuwigs’ (pp. 31-32). Dan krijgt Ter Braak het bericht dat Vincent in Italie bij een ongeluk om het leven is gekomen. Hij vervalt tot volstrekte apathie en laat alles regelen door zijn Amsterdamse buurvrouw, die er ook voor zorgt dat een Italiaans vriendje van de overledene, Allesandro, mee terugkomt naar Nederland. Met hem bezoekt Ter Braak een feestje van Otto de Germain (de allusie op Swann is overduidelijk), dichter van de bundel Ikaro's vlucht, waarvan één exemplaar is verschenen, onaanraakbaar onder een glazen stolp gelegd. Uiteindelijk verschijnt op het partijtje ook de zware gospelzangeres Ruth Rhodes, die Ter Braak enorm fascineert. In het derde deel van de roman, als Ter Braak zich in Rome aan bespiegelingen overgeeft, herinnert hij zich door enkele flash-backs zijn tocht met Rhodes na het feestje ondernomen door Europa. Hij wordt door haar afgedankt, komt in de Italiaanse hoofdstad (Venetie en Rome zijn in de Nederlandse literatuur van de laatste tien jaar vrijwel onmisbare decors geworden!) in een armoedig logement terecht bij een bedilzieke pensionhouder. Hij bezoekt het huis van Keats en wordt daarna op straat onwel. Als hij bijkomt zijn zijn Nederlandse vrienden present. Tenslotte vraagt hij zich af of hij over al dit gebeurde ooit zal kunnen schrijven.

Allerminst eenheid van plaats en handeling dus; snelle decorwisselingen bepalen Laatste woorden. Dat geldt ook voor de perspectiefverschuivingen die talrijk zijn. Voorts wisselt Bas Heijne beschrijvingen, innerlijke monologen en dialogen soepel en snel af. Ik vind door die enorme vaart zijn debuut ook een goed voorbeeld van een stadsroman en nu eens niet door het aangeven van sociale of maatschappelijke veranderingen, maar door de manier waarop er verteld wordt. Het zou vrij gemakkelijk zijn namen in te vullen voor personen die min of meer over de hekel worden gehaald. Vincent roept (althans bij mij) onmiddellijk associaties op met de cabaretier Jos Brink en Otto de Germain vertoont trekken van Komrij. En wat voor personen geldt, gaat ook op voor plaatsen. Sommige ‘trendy’ gelegenheden worden bij een andere naam ook genoemd. Belangrijker dan die namen en plaatsen zijn de feiten waar het om gaat: literatuur is ‘nieuws’ geworden. Literaire cafés, literaire lunches, interviews, de uiterlijkheden gaan het steeds meer winnen van waar het echt om zou behoren te gaan, en gelukkig, ook nog in de meeste gevallen gaat. Ik ben bang dat sommige dagbladcritici de luch-

[p. 269]

tige kant van Laatste woorden wat al te zeer hebben benadrukt. Het is ook opvallend: een debuut zonder opvallende stilistische dissonanten, met een afwisselend spottende en elegische (derde deel) stijl en een fraaie structuur. Maar wie te lang in de spiegel van dit boek tuurt, ziet alleen nog maar glinsteringen en hoofden, terwijl het keurig verborgen gelezen kan worden waar het Bas Heijne om gaat, het (romantische) verlangen naar dat ene, alles omvattende boek, een soort pendant van Gerard Reves Het boek van het violet en de dood: ‘Een groot boek! In deze tijd waarin alleen maar om nieuwe boeken gevraagd werd’ (p. 57) En geheel in deze traditie past het idee dat het alleen de kunst is die het leven draaglijk kan maken.

Het debuut van Bas Heijne is een welkome, verfrissende variant op een probleem dat de laatste jaren wat in abstracties leek te verzanden. Dat Heijnes titel niet letterlijk moet worden opgevat, blijkt uit de aankondiging van zijn nieuwe boek: Suez.

Daan Gartens

bas heijne, Laatste woorden, Uitgeverij Tabula, Amsterdam, 1984.