Ons Erfdeel. Jaargang 28

De provincie (Jan Brokken).
Marquez en Gogol achterna.

Jan Brokken is vooral bekend als interviewer. Sinds hij een zevental jaren geleden onder dak raakte bij de Haagse Post met als eerste opdracht de literaire bedrijvigheid in het oog te houden, is zo ongeveer elke Nederdie aan literatuur doet hem tegen het lijf gelopen. Diepborende vraaggesprekken en bijdragen van een heel eigen signatuur, daarvoor staat Brokken nu al jaren bekend.

Nog meer eer was Brokken weggelegd, toen hij met zijn interviews de grens overtrok en bekende buitenlanders, onder wie ook Latijns-Amerikanen, binnenbracht. Het ‘grote Marquez-interview’ vond ook in Vlaanderen weerklank en zopas was er nog een ‘cover’ met die andere grote Zuidamerikaan, Vargas Llosa. Kortom, Jan Brokken is een journalist met faam. Een ‘human interest’-journalist, etiketteren de Nederlanders hem wat moeilijk, maar daarmee bedoelen ze alleen maar dat hij voortdurend speurt naar de mens achter de auteur.

De provincie is Brokkens romandebuut. Eigenlijk zijn schrijversdebuut, als je enkele verhalen die eerder in Maatstaf verschenen, niet meerekent. Van Marquez weet hij hoe belangrijk een openingszin is: ‘Op de dag dat Peter van der Grinten, gehuld in een zwarte cape, Lili Sartorius met tal van messteken om het leven bracht, dooide het’ (p. 9). Een aantal krantenrecencies hebben erop gewezen hoezeer Brokken, ook in de uitwerking van dit gegeven, schatplichtig is aan Kroniek van een aangekondigde dood. Wat echter nergens vermeld wordt, zijn de woorden die Brokken een boze Peter van der Grinten in een droom van verteller Frank de Roover laat zeggen: ‘Geef de Spiegel niet de schuld, als je een scheve tronie hebt’ (p. 25). Dezelfde woorden als die boven Nikolaj Gogols beroemde comedie Revisor staan.

De referenties naar beide auteurs zijn er natuurlijk niet zomaar. Ze verwijzen naar een literaire traditie die de 19de eeuwse Russen met de moderne Zuidamerikanen verbindt en die haaks staat op de toonaangevende stromingen binnen de hedendaagse Nederlandse literatuur. Anders gezegd, tegenover het bij critici goed in de markt lig-gende Revisor-proza van een Kel-lendonk of een Matsier, met als boegbeelden een Handke of een Nabokov, plaatst Brokken de klassieke, epische, spannende roman. Zoals Marquez over zijn Macondo en Gogol over zijn Russisch platteland, zo heeft Brokken het over zijn Zuid-Holland. Een klassieke, epische, spannende Hollandse roman dus.

De fabel dan. Frank de Roover, een jonge Amsterdamse journalist, krijgt kort na het vallen van de avond een telefoontje. Zijn jeugdvriend Koos Spoorma-ker is aan de lijn en vraagt hem naar het dorp terug te keren. Het dorp, dat is Portland, ergens op de Zuidhollandse eilanden. Peter van der Grinten, een andere jeugdvriend, heeft namelijk zijn vrouw Lili Sartorius, de grote jeugdliefde van de drie vrienden, vermoord. Frank keert terug. Dat weten we na een eerste hoofdstukje van vier bladzijden. De overige twintig hoofdstukken vertellen in 170 bladzijden de zoektocht van Frank naar motie-ven voor de moord, naar schuld en onschuld, naar zijn eigen verleden, naar de specifieke betekenis van het dorp, waarvan hij zich zo ver verwijderd dacht.

‘Spanning vind ik heel belangrijk’, zei Brokken in het eerste

[p. 263]

interview waarin hijzelf de antwoorden moest geven, ‘we hebben dat typisch element uit de 19e eeuwse literatuur weggegooid en dat vind ik heel dom. Het is wel nog aanwezig in film, niet meer in literatuur’. Een boek dat spannend genoemd wordt, krijgt inderdaad vlug iets verdacht. Het wordt de lezer te gemakkelijk gemaakt, het gaat ten koste van diepgang, heet het dan. Nochtans kun je De provincie bezwaarlijk afdoen als uitsluitend een meeslepende thriller. De spanning, die wel degelijk het verhaal gaande houdt, wordt immers allerminst veroorzaakt door de vraag wie de moord begaan heeft dan wel waarom ze begaan is. In 21 afleveringen worden even zoveel stukjes van de puzzel ingelegd om daarop een antwoord te krijgen. De provincie heeft een strak opgebouwde feuilleton-structuur, die nog geaccentueerd wordt door de opbouw van elk apart hoofdstuk: afgeronde gehelen die geschreven zijn naar de laatste zin, waaraan Brokken kennelijk telkens weer hard gewerkt heeft.

Op het eerste gezicht lijkt het antwoord erg eenvoudig: de jaloerse echtgenOot Peter van der Grinten die weerwraak neemt op zijn overspelige vrouw Lili Sartorius. ‘Maar niets is doodeenvou-dig en zeker een moord niet’ (p. 9). Waarom de moord plaatsvond, kan een officier van justitie in zijn dossiers niet vinden. Slechts een betrokkene kan een antwoord formuleren om het als auteur neer te schrijven. Aan de verre oorsprong van deze bijna rituele moord ligt een bijna niets ontziende drang naar vrijheid, een pogen te ontsnappen aan de wurggreep van het gecodeerde leven, zoals zich dat, onder invloed van een hardnekkig gereformeerdendom, op de Zuidhollandse eilanden afspeelt. In Portland, de provincie, zeg maar het land van herkomst van auteur Jan Brokken.

‘Uiteindelijk had hij, net als ik, de nederlagen uit zijn jeugd in overwinningen proberen om te zetten. Alleen had hij andere middelen gebruikt’ (p. 142). Wat voor Koos Spoormaker geldt, is evenzeer waar voor de drie andere protagonisten van dit Hollands drama: de littekens uit het verleden moeten weggewerkt. Een schier onmogelijke opdracht. Koos mist er het talent voor, Peter en Lili missen er het geloof in dat talent voor, de nederlagen worden niet uitgewist. Buitenstaander Koos Spoormaker, ‘hij ontdekte dat Koos Spoormaker niks met jullie te maken had’(p. 93), is daarom de uitgelezen persoon om het drama in gang te zetten. Peter en Lili worden er het slachtoffer van. Hun blijvende afhankelijkheid van een dorp dat ze verafschuwen betalen ze duur. Alleen Frank de Roover, de ik-verteller, kan de voorbije trauma's in overwinningen omzetten. Schijnbaar dan.

Aanvankelijk lijkt Frank zijn gereformeerd verleden definitief achter zich te hebben gelaten. Illustratief daarvoor is de perspectiefwisseling vanaf p. 69 tot p. 78, waarin hij in de jij-vorm vertellend afstand neemt van zijn kinder jaren en de herinneringen aan een idyllisch koloniaal tijdperk. Slechts enkele dagen in Portland zijn echter voldoende om van de zelfverzekerde Amsterdamse journalist een sterk betrokken dorpeling te maken. Een betrokkene die gaandeweg onder een grotere schuldenlast gebukt gaat en voor zichzelf op zoek moet naar uitwegen, excuses. In wat te lyrische bewoordingen (pp. 44-45) roept hij bijv. de kracht van de muziek in om zijn ‘immoreel gedrag’ goed te praten. Tenslotte is er het verhaal van de vroegere kindermeid Lena Andersen, waardoor hij zijn schuldbewustzijn kan delen met de anderen. Ditmaal keert hij opnieuw terug naar Amsterdam, in het voile besef dat Portland voor hem een gesloten wereld blijft. ‘Voor het eerst voelde ik het voile gewicht van de haat die op ons was neergedaald’. De oudtestamentische Portlanders hebben zich gewroken, hij rijdt naar Amsterdam, weg van het

Jan Brokken (^o1949).

vastgelegde bestaan, in de richting van de vrijheid. Maar welke vrijheid?

In welk soort vrijheid gelooft Frank de Roover? In een wereld waarvan ‘iedere geschiedenis de optelsom van hele onjuistheden en halve waarheden is’ (p. 137), waarvan ‘het verleden de som is van duizend misverstanden’ (p. 61) is slechts één soort vrijheid mogelijk. Die waarvoor de prijs van de afstandelijkheid moet betaald worden. Hoe geïnvolveerd Frank de Roover ook in het gebeuren raakt, hoezeer het ik-vertellers standpunt betrokkenheid tracht te evoceren, Franks houding blijft door het hele verhaal heen een houding van afstandelijkheid. ‘Mij hebben ze altijd de larmoyante passages uit de bijbel voorgehouden waarin gesproken wordt over barmhartigheid en naastenliefde, en ik heb erom gelachen, want zelfs als vijftienjarige wist ik dat je op de wereld alles vinden kunt, behalve barmhartigheid en naastenliefde’. Het enig alternatief is ‘de soepele, sarcastische en quasionverschillige toon waarvan ik in Amsterdam zo handig gebruik wist te maken’ (p. 33).

In de eerste plaats is De provincie een plattelandsroman geworden. Een roman die in een onopgesmukte, journalistieke stijl een beeld van een Zuidhollandse dorpsgemeenschap schetst. In tegenstelling tot de moderne Russische plattelandsroman, die een oproep wil zijn tot herwaardering van de oude waarden van het dorp, is Brokkens visie op het

[p. 264]

dorp allerminst fraai. In rail daarvoor opteert hij voor de vrijheid. Zijn vrijheid. Een vrijheid die iedereen en niemand vrijuit laat gaan. Wie is schuldig en wie is onschuldig? Koos Spoormaker, die Lili chanteerde, Lili, die haar man ontrouw was, Frank, die zijn vriend bedroog, Peter, die de moord beging? Het antwoord is dat van Mulisch in De Aanslag: ‘Was iedereen schuldig en onschuldig?’. Was de schuld onschuldig en de onschuld schuldig? Of zoals het motto van De provincie luidt: ‘Nous sommes tous irresponsables, plus ou moins’. Het devies van hun vrijheid, geboren uit een sterk relativisme.

Guido Vanheeswijck / Hasselt

jan brokken, De provincie, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1984, 172 p.