Ons Erfdeel. Jaargang 28

[p. 233]

Sam Parabirsingh
Op een kruispunt van verschillende culturen
Henk Egbers

HENK EGBERS
werd geboren in 1928 te 's- Heerenberg. Studeerde filosofie en theologie. Is kunstredacteur bij regionale dagbladen. Publiceerde artikelen over het culturele leven in tijdschriften en dagbladen.
Adres: kleistraat 17, NL-4861 CA Chaam

Wat moet je, binnen de Nederlandstalige cultuur, met zo'n naam; laat staan met de kunst die hij maakt? Kunsttheorie en - kritiek, toch al aardig vastgelopen, weten met artistieke uitingen van allochtonen geen raad. Tussen verafgoding van het exotische en afwijzing van het onbekende ligt nauwelijks een onderbouwd oordeel. Nog moeilijker wordt het wanneer een kunstenaar als Parabirsingh blijkt te staan op een kruispunt van verschillende ‘vreemde’ culturen. Er is een vermoeden, gezien de talrijke aanvragen die hij krijgt, uit binnen- en buitenland, om te exposeren.

Het jargon van waardering en begrip kun je aanleren, zegt Herbert Read. Maar het gevoel waarmee kunst je leven kan veranderen niet. De kunst van Sam lijkt soms bedriegelijk gemakkelijk, dan weer moeilijk te doorgronden. ‘Deskundigen’, verzameld in commissies, raken in verwarring. De etnische pluriformiteit, die het Westerse koloniale denken zichzelf heeft aangedaan, dwingt eerlijke mensen op dit moment tot bescheidenheid. De daarmee opkomende artistieke uitingen vraagt om een relativerende herbezinning.

‘Voor het eerst werd ik met de Europese kunst geconfronteerd toen ik, 18 jaar oud, in 1961 naar Nederland kwam. In mijn geboorteland Curacao, met op de achtergrond het heilsparadijs Nederland, was ik daar nauwelijks mee in contact gekomen’ bekent Sam. In het Jeu de Paume-museum in Parijs zag hij voor het eerst Van Gogh en Gaugain. Hij dacht: ‘Dat kan ik ook’... Daarom ging hij, met het onderwijzersdiploma van de kweekschool in het Brabantse Dongen in zijn zak, naar de kunstacademie in Antwerpen. ‘Ik maakte er een soort Europese scholing door, om te ontdekken... dat de niet-westerse kunst me méér deed’. Hij schilderde alle stijlen, van Rembrandt tot Van Gogh. Leermeester De Bruijn onderkende zijn andere gerichtheid: ‘Zoals jij tekent mag het niet. Je zult er niet voor slagen. Maar doe het toch maar’.

Als Antilliaanse zoon van hindoestaanse ouders uit Suriname en voorouders uit India, maar ook als onderdaan van een koloniaal bewind met geïdealiseerde Westerse kunst- en cultuurnormen, ging hij op zoek naar een kunst die uit deze smeltkroes zou kunnen ontstaan. Het ging hem om meer dan de inspiratie die kunstenaars als Picasso of Gaugain vonden in, wat wij hautain ‘primitieve culturen’ noemen. Krassend en schrijvend in de etsplaat probeert hij nog steeds vorm en kleur te geven aan zijn persoonlijk ervaren agglomeraat van culturen.

In Antwerpen leerde hij vooral het ambacht van etsen. In Maastricht, drie jaar op en neer pendelend tussen de Van Eyk- en de

[p. 234]

Sam Parabirsingh,‘Loyers Wall’, kleurets, 40 × 50 cm. (Foto Jeroen Egbers).

Sam Parabirsingh, ‘Through Ages’, kleurets, 50 × 60 cm. (Foto Jeroen Egbers).

Stadsacademie, beoefende hij de tekenkunst. ‘In Limburg leerde ik, dat mijn leermeesters -Levigne was er nooit - me weinig te leren hadden. De periode dat alles kon. Kapot gooien en van prikkeldraad beelden maken. Ik ben toen veel gaan schilderen. Wild, Cobra-achtig, indianen-figuren. Daarna kreeg het tekenen me weer te pakken en schoot het schilderen erbij in tot het laatste jaar waarin ik de kwast weer intensiever heb opgenomen. Van tekenen kwam etsen. Daarbij boeit de etsplaat zelf me enorm als sieraad. Van mijn moeder kreeg ik de liefde voor het sieraad mee’, aldus Sam.

Aanvankelijk tekende hij met name Antilliaanse mythologische figuren, als de Jaja; ontsponnen zich Jeroen Bosch-achtige wezentjes aan zijn brein, die als ‘gediertjes’ ook de Nederlandse taal verrijkten. Jongensdromen werden omgezet in reizen naar de oude culturen van Mexico. ‘Die zitten dicht bij mijn gevoel. Het probleem van macht en onmacht, dat de Europese kunst zo beheerst, zie je nauwelijks bij de Azteken en Maya's. Mexico-stad werd gebouwd op die sterke Europese tegenstelling. Mislukte dan ook’.

Later gaat hij naar India (is hij immers geen singh!) met een rootsgevoel. Ontgoocheling. Deze reis krijgt nauwelijks een artistieke vertaling. ‘India was een maffe ervaring. Geen oosterse mystiek en geen vredeliefendheid. Nauwelijks besef van historische rijkdommen. Geen actuele kunst. Hoe hebben de Engelsen een volk zó kapot gekregen? In Nepal en Turkije kreeg ik méér inspiratie’. Op de academie van Kadmandoe leerde Sam het aloude bronsgieten in de grond. Tussen de nestgeur van de Caraiben en Brabant met zijn schouderophalende BKR-ambtenaren ligt zijn wijdse wereld, waaruit hij de oerbeginselen van het bestaan tracht te puren. Hij schrijft en groeft met zekere en onzekere lijnen, als het leven zelf, in de etsplaat. Brengt hele persoonlijke kleuren aan, die warm, wrang, wreed en weldadig zijn als de aarde waarop we leven. Maar zijn kunst

[p. 235]

is méér dan heimwee; is fasten naar onver-vreembare waar den met...consequenties voor een manier van (samen) leven.

Parabirsingh: ‘Mijn beeldtaal sluit niet aan bij de Westerse denkwereld. Daardoor ontstaan mogelijk tegenstrijdige reacties als “te simpel” of “onbegrijpelijk”. De dimensie van mijn context wordt niet altijd begrepen: zoals bijvoorbeeld die paarden waaronder twee droge bladeren een beeldverschuiving met inhoudelijke gevolgen oproepen. Gezegd wordt wel eens, dat ik niet maatschappijkritisch ben. Vaak verwerk ik het thema “macht-onmacht” met zijn repercussies op mensen. Onmacht laat ik bijvoorbeeld zien door “gebrekkig” te tekenen (kan het wel, maar doe het bewust niet). Het zit in de prent zelf, die onmacht!

In de figuur van een vrouw verschuilt deze zich ook nogal eens. Ze lijkt deemoedig, niet agressief. Rolpatroon? Mijn serie “Between you and me” tekent het relatiespel tussen man en vrouw. Blokkades. De macht van de man. De macht van de vrouw. Ik heb mijn eigen manier van kritisch zijn. Toen ik vijftien jaar geleden naar Curacao ging en men daar nog niets wist van vrouwenemancipatie nam ik een typische olieverf van me mee: Een vrouw die een vuist maakt: vechten! Op nogal wat eiland-scholen liet ik het zien. De voet in de buik van de vrouw bleek direct begrepen; nogal wat mannen op Curaçao trapten hun vrouw bij ruzie in de buik. Agressie is geen kenmerk van mijn werk; eerder iets als bloemetjes en bijtjes. Toch zit er agressie in mijn beeldtaal...’

Parabirsingh voelt zich meer Zuid-Amerikaan dan Aziaat. Het leven in Latijns-Amerika ervaart hij als veel contemplatiever. Het carnaval van Rio is een exportartikel. De luidruchtigheid is koloniaal geïmporteerd uit Afrika. Toch zijn de voodoo/winticulturen met hun gelijkmatige ritmes en sexuele elementen wezenlijk meditatief van aard, oordeelt hij.

Sam Parabirsingh, ‘Paarden’, kleurets, 50 × 60 cm. (Foto Jeroen Egbers).

‘Noch sexualiteit, noch erotiek spelen een werkelijke rol in mijn werk. Wel de liefde als een gebaar op zoek naar harmonie tussen twee mensen’. De laatste tijd duikt de vis op in zijn etsen. In zijn buik een liefdespaar - een geë-mancipeerd Jonasverhaal -. De vis: het vrije element. Zijn buik: het ‘heiligdom’. Sam: ‘Met dit symbool kom ik uit het probleem van macht en onmacht’.

Het paard is een belangrijk teken op zijn bladen. Hij onderkent dat het een modieus gegeven kan worden. Dit ‘teken van kracht en vrijheid’, door de kolonialen in Zuid-Amerika op veel plaatsen op hoge zuilen geplaatst, doet hem echter denken aan het slavenbestaan van zijn voorouders. ‘Wat moet het voor de slaven een waanzinnige verschrikking zijn geweest om geboeid langs die monumenten gevoerd te worden!’...

Hoop en verwachting werden nieuwe thema's. Muren en deuren werden daarvan de symbolen. Mensen hebben er altijd beeldende tekens op achtergelaten. Deuren sluiten af en kunnen open. Muren zijn onwrikbaar. Ze

[p. 236]

Sam Parabirsingh, ‘Dames en paarden’, kleurets, 40 × 50 cm. (Foto Jeroen Egbers).

bewaren geheimen. Ze zijn zelfs tastbaar aanwezig, want een muur wordt in al zijn hardheid bevochten in de etsplaat, terwijl de houten deur grafisch een veel zachtere behandeling krijgt.

Het schrift heeft bij deze Antilliaan, in wiens jeugd de waardering voor ‘het geletterd-zijn’ altijd accent kreeg, steeds een rol gespeeld. Hij leerde zijn eigen ‘alfabet’ ontwerpen en schrijven. Dat heeft zich de laatste tijd ontwikkeld tot een zelfstandige abstracte beeldtaal: in ‘lettres d'amour’. ‘Brievenschrijven vind ik een heel individueel gebeuren. Een brief aan een ander lees je niet. Maar het beeldschrift moet mooi zijn: moet iets oproepen waarvan je niet kunt verklaren wat er staat’, aldus Sam. ‘Het is frappant: mensen, die zelden of nooit met kunst bezig zijn, blijken die brieven te kunnen lezen!’... Dat geheim zit waarschijnlijk in het feit, dat die brieven niet óver liefde gaan, maar mèt liefde zijn geschreven.

Zijn druktechniek en zwaar geladen kleuren bepalen mede de eigenheid van zijn werk.

[p. 237]

Zijn leermeester in Antwerpen, René de Koninck, zei: ‘Grafiek is zwart-wit. Als je kleur gebruikt, gooi ik je de academie uit’. Zelf heeft hij, in een twintig-jarig proces, het drukken in kleuren geleerd. ‘Ik doe nu dingen, die helemaal buiten het boekje gaan. Dat wekt verwarring; tot in de hoogste instanties. Dat levert me bewonderende goedkeuring en wanhopige afkeuring op. Ik kan met alles drukken; met alle verven en inkten. Het mengen ervan is een kunst’.

Hij drukt in zes tot zeven gangen. Telkens twee of drie kleuren tegelijk op de plaat. Dat komt op ongeveer achttien tinten per blad. Dat is heel typerend voor Parabirsingh, ontlokt kenners de uitroep: ‘Dat kan niet!’ Toch gebeurt het. En tegen ‘dichtdrukken’ wapent hij zich met het schraapstaal. ‘Ik weet precies wat er aan de hand is. Zelf voel ik mijn kleuren niet als zwaar en somber, maar als ingetogen. Ik houd van die rust; meditatieve sfeer’.

Zijn werk roept reminiscenties op aan verschillende culturen. Toch is het telkens weer net iets anders, omdat Sam Parabirsingh bewust leeft en werkt tussen Ganges, Surinamerivier, Nijl en Donge; tussen Hindoe, Nederlander, Caraïb en de vermoedende mens. Een ‘heimatlose’ kunst? Sam: ‘Waar ik vandaan kom of heenga is niet belangrijk. Ik laat een teken na, omdat het teken mij achterliet... Mijn binding met Nederland?... Oók hier heb ik goede vrienden. Het is wel eens moeilijk om hier onze normen geaccepteerd te krijgen. Maar worden wij als kunstenaar geaccepteerd in ons geboorteland? De Zuid-Amerikaan wordt verweten te theatraal te zijn. Mag dat niet omdat Nederland zo nuchter doet? Ja, ik vind het normpatroon in West-Europa nogal egocentrisch’.

Autoritaire welwillendheid blijkt vaak een veilige houding tegenover ‘etnische minderheden’. Wel lieten landen als Amerika, Canada en Engeland tijdens de Olympische Spelen in Los Angeles hun nationale trots kietelen door

Sam Parabirsingh, ‘For Lovers’, 30 × 40 cm. (Foto Jeroen Egbers).

Sam Parabirsingh, ‘Lettre d'amour’, kleurets, 30 × 40 cm. (Foto Jeroen Egbers).

[p. 238]

Sam Parabirsingh, ‘Grieks/Turks’, kleurets, 50 × 60 cm. (Foto Jeroen Egbers).

Sam Parabirsingh, ‘Curaçaose vrouw voor de vrijheid’, olieverf, 30 × 60 cm (Foto Jeroen Egbers).

hun etnische minderheden die de meeste gouden plakken binnenhaalden. Met beeldende kunstenaars zien we dat nog niet gebeuren. Dat zal pas gebeuren als de inbreng van Kongolezen, Indonesiers, Turken, Surinamers, Marokkanen etc. niet meer als bedreigend, maar als verrijkend ervaren kan worden.

Het proces van dekolonialisering - nog maar pas ingezet - brengt nieuwe kunstvormen evenwaardiger dichtbij. Ze ontregelen vaak de artistieke normen van het Westen. Sam Parabirsingh schrijft een artistieke taal, die niet is te ontleden via taalunies of culturele verdragen. Hij etst liefdesbrieven over en aan de mens in een tijdloze beeldtaal. Wie ze kan lezen wordt verrijkt, omdat ze dichtbij authentieke menselijke gevoelens staan. De herkenning van de mens via deze prenten is méér dan esthetisch genot. Dat heeft te maken met de Mens, geschreven met een hoofdletter.

Adres atelier: Sam Parabirsingh; Kerkstraat 39, NL - 5101 BD Dongen, tel. [phone].
NB: zijn werk is van 12 april tot 20 mei 1985 geexposeerd bij Andersson-Elffers-Felix bv Kromme Nieuwe Gracht 12, Utrecht.