Ons Erfdeel. Jaargang 28

Jan Cremer: De Hunnen.

Het belang van Jan Cremer voor de Nederlandstalige letterkunde is niet gering, laat ik dat vooropstellen. Met zijn debuut, ‘de onverbiddelijke bestseller’ Ik Jan Cremer (Amsterdam, De Bezige Bij, 1964) democratiseerde hij de literaire taal zodanig dat men gerust van ‘een doorbraak’ mag spreken. Zijn boek bracht eindelijk weer eens een discussie-over-literatuur op gang die het gezapige Madurodam-wereldje-van-Nederland in vuur en vlam zette, met het bekende

[p. 107]

resultaat dat Ik Jan Cremer, net als het 13 jaar eerder verschenen Het Boek Ik van Bert Schierbeek, tenslotte op alle literatuurlijsten prijkte, en terecht. Want wie zijn IK op zo'n volkomen nieuwe manier blootgeeft, mag bijgezet worden in de galerij der taalvernieuwers: de eregalerij die ook internationaal bestaat. Celine in Frankrijk, Henry Miller in Amerika, ontleenden hun literaire roem aan eenzelfde fenomeen als onze Hollandse Jan-met-de-Pet: ze gebruikten de taal van het volk, op onverbloemde wijze, en hadden schijt aan wat het burgerlijk fatsoen hun meende te moeten en kunnen voorschrijven. Ik mag die schrijvers wel die de fatsoensrakkers doen knarsetanden: ik watertand als ik hun vitalistische wereld méébeleef en kan ook nu nog herhaaldelijk lachen om de manier waarop die auteurs de ethici telkens weer tuk hadden: geen enkele naam van een fatsoensrakker is gebleven; alleen de namen van de schrijvers leven voort!

Graag breng ik dan ook vanaf deze plaats een eresaluut aan Jan Cremer, de man die Ik Jan Cremer schreef en die ik later op enkele recepties bij De Bezige Bij leerde kennen als een man zonder ‘capsones’ die er alleen maar blijk van gaf dat hij echt was temidden van de vele ‘gemaskerden’. Jan Cremer was gewoon een gewone jongen - dat was hij altijd al, natuurlijk, maar na zijn onverbiddelijke bestseller werd hij toch door velen als ‘apart’ beschouwd. En voor Jan was dat beslist niet leuk: hij wilde helemaal niet apart komen te staan met een bepaald ‘image’. Jongens-onder-elkaar: zï schreef hij en zo was ook zijn houding tijdens ontmoetingen met anderen. Maar die anderen waren inmiddels anders geworden, in de meeste gevallen, met het gevolg dat Jan Cremer alleen maar meer ‘the lonely hunter’ werd waarvoor hij door die anderen werd aangezien. Het begrip ‘the lonely woolf’ is misschien nog beter op z'n plaats. Want Jan trok zich terug, steeds meer op zijn hoede ten opzichte van ‘die anderen’ die niet meer gewoon tegenover zijn gewoonkeid konden zijn. Hij zou wel eens gewoon laten zien dat hij net als in de tijd van Ik Jan Cremer nieuw zou kunnen zijn, verrassend nieuw, en het resultaat daarvan ligt nu voor ons: De Hunnen.

Verrassend nieuw?

Bij het NBLC te Den Haag, postbus 93054 (t.a.v. Jef van Gool) werd in 1981 een vouwblad Jan Cremer uitgegeven, waarop alle bio- en bibliografische gegevens tot dat jaar te vinden zijn, en dat vouwblad biedt aardig wat verrassingen die iedereen ervan zullen overtuigen dat Jan Cremer al vanaf 1959 regelmatig ‘in the picture’ is geweest, zowel op het gebied van de beeldende kunst als op dat van literatuur. Het lijstje met bekroningen dat het vouwblad besluit, toont trouwens aan dat JC op beide gebieden gewaardeerd werd, en beslist niet alleen door ‘het volk’ zoals men ook nu nog wel (geringschattend) hoort beweren. Toonaangevende critici en medekunstenaars, die als juryleden fungeerden, bleken zich bij de volksmening aan te sluiten: Jan Cremer was - net zoals de andere grote volksschrijver van die tijd - niet van gisteren, maar van vandaag, en zijn producten waren vaak verrassend (hedendaags) nieuw. Hij werd au sérieux genomen en uit de meeste interviews blijkt duidelijk dat hij niet anders wiide, ondanks de vele onserieuze uitspraken die hij vaak deed en doet, meestal ter wille van een bepaald soort ‘publicity’.

Ook De Hunnen is ongetwijfeld een serieuze poging om als kunstenaar te overleven: misschien de meest serieuze van héél zijn leven. Want wat heeft Jan Cremer niet gedáán en geláten om dit driedelige werk dat in totaal een dikke 1500 pagina's telt, te verwerkelijken! Elf jaar van zijn leven offerde hij eraan op als een gedrevene. De natuurmens Jan Cremer zat als een kan-toorklerk in archieven te snuffelen

Jan Cremer (^o1940).

om zijn geschiedenis te achterhalen en vast te leggen: de voorgeschiedenis van zijn jeugd, aanwezig in die van zijn vader en moeder, de geschiedenis van de Twentse industrie, de geschiedenis van de Zigeuners, de Hunnen... Een groots epos moest het worden, een epos van Oorlog, Vrede, en Bevrijding, een véélkleurige geschiedenis: De Hunnen. Een uiterst secuur en serieus werk dat opnieuw zou bewijzen dat Jan Cremer én één gewone jongen én één groot kunstenaar was. Verrassend nieuw.

In het voorjaar van 1984 kwam de publiciteitsmachine op gang. Jan was vergeten dat hij af en toe wel eens iets over zijn grote epos had laten ontvallen (zie bijv. ‘Elke dag dat ik leef is een pagina in mijn boek’, interview met Jef van Gool in De Lezerskrant 8e jg., nr.2, mei 1981), en liet in dat voorjaar weten dat er binnenkort van hembij De Bezige Bij - een boek zou verschijnen dat het succes van Ik Jan Cremer in 1964 verre zou overtreffen. Er was voor hem een speciale publicity-room ingericht, van waaruit hij zijn publicrelations zou gaan verzorgen, en de eerste voorwaarde die de pers te horen kreeg was dat er absolute geheimhouding rondom dit boek zou dienen blijven te bestaan. Wie het embargo schond, zou voor eeuwig verdoemd zijn, althans daar kwam het zo ongeveer op neer. Toekomstige besprekers konden de cassette met

[p. 108]

de driekleurige delen persoonlijk bij De Bij komen afhalen en werden verplicht een formulier met naam van krant/tijdschrift en recensent in te vullen en te ondertekenen, want tot een bepaalde datum moest dit geheime verrassend nieuwe epos geheim blijven. Iedereen in Nederland wist inmiddels dat het epos De Hunnen op komst was, maar de inhoud ervan moest een verrassing blijven... Vol verwachting zette ik mijn naam en die van Ons Erfdeel op het formulier, ondertekende óók nog, en kreeg ten bewijze van ontvangst een doorslag mee die later ongetwijfeld in het Letterkundig Museum zal te-rechtkomen, ten bewijze van mijn eerlijkheid als handhaver van het embargo. Ik kan Jan Cremer nog steeds onder ogen komen, in tegenstelling tot A. Moonen die een week voordat het embargo opgeheven werd (in Propria Cures) al schreef dat De Hunnen een kutboek was. Eerlijkheidshalve voegde Moonen daar wél aan toe dat hij het boek alleen maar doorgebladerd had, want ‘hij zou wel gek zijn om ál die vijftienhonderd pagina's te gaan lezen’! Maar toen het embargo opgeheven was en de critici aan het woord kwamen die wel al die 1500 bladzijden hadden doorgelezen, waren de recensies niet veel positiever.

Carel Peeters in Vrij Nederland kondigde zijn bespreking zelfs aan met het kopje Jan Cremer is een zwijn. En ook anderen wezen op allerlei smerige details in De Hunnen, details waaruit zelfs een (crypto-) fascistische mentaliteit naar voren zou komen: het zwelgen in bloederige taferelen, de bewondering voor de geüniformeerde machthebber, de visie op de vrouw als gebruiksvoorwerp enz. En inderdaad, al die zaken treft men in De Hunnen aan, maar niet zonder enige functionaliteit. Jan Cremer laat namelijk onverbloemd zien hoe rot de wereld is waarin hij (en zijn voorvaderen) opgroeide(n): hoe die wereld hem tot zwijn maakte; ja, hij laat zelfs zien dat in vele geval-len een zwijn ver boven de mens verheven is. De manier bijvoorbeeld waarop hij - op een Twentse boerderij - het slachten van een geliefd varken beschrijft zou er bijna toe leiden dat men zich voor eeuwig tot vegetarier bekeert! Maar zelfs wanneer men deze trilogie een zekere functionaliteit niet kan ontzeggen, en wanneer men alle begrip kan opbrengen voor de vele beestachtigheden (van de mens) die Jan Cremer er in naar voren brengt, dan nog is De Hunnen geen goed boek. Het verrassende nieuwe waarvan men bij zijn eerste werk opkeek, is verdwenen, en ook op andere manieren is dit ‘machtige epos’ als een complete mislukking te beschouwen.

Mislukking

Zoals zoëven reeds gezegd mag De Hunnen beschouwd worden als een serieuze poging van Jan Cremer om als kunstenaar te overleven. Hij trachtte een beeld te geven, een schildering van zijn voorgeschiedenis en zijn eigen tijd en omgeving, speciaal van die uit de jaren 40-45 (Oorlog-Be-vrijding-Vrede). Het waarheidsgehalte van de inhoud van die ‘schildering’ is bij anderen een onderwerp van kritiek geweest en ook van allerlei moralistische bezwaren, maar wat mij betreft zeggen dergelijke kritieken hoogstens iets over de visie van deze recensenten op ‘de wereld’ van Jan Cremer (die niet de hunne is). Nee, ‘de wereld’ van Jan Cremer bestaat gewoon - en als hij niet bestond, dan heeft Jan Cremer alle recht om die wereld te scheppen, net zoals iedere kunstenaar dat recht heeft.

Maar die creatie moet dan wél iets hebben dat vorm bezit: een vorm waaruit een bepaalde beheersing spreekt, beheersing van taal, stijl... ik noem maar wat. En juist de beheersing van het schrijverschap is vanaf het begin van De Hunnen totaal afwezig. De auteur láát zich beheersen, mee-slepen door zijn eigen verhaal dat hij op ouderwetse manier opsmukt met zoveel adjectieven dat je stilistisch gezien evengoed een keukenmeidenroman kunt lezen. Een voorbeeld van het ‘verha-

[p. 109]

lende proza’ aan het begin: De grote zilverblonde man met het getaande gelaat van de ontdekkingsreiziger, gelooid door vele verre reizen in de zon, die enkele weken daarvoor zijn zestigste verjaardag had gevierd in Sarajevo, stond voor het raam van zijn kleine hotelkamer. Zorgvuldig veegde hij een wak in de be-slagen ruit....

Afgezien van het feit dat in deze zin de zon zijn zestigste verjaardag had gevierd, is het verrassende hoogstens dat hier niets met de taal gedaan wordt dan wat men in de vorige eeuw óók al deed. Zulk proza is tích al lang achterhaald? En toch doet Jan Cremer het daarmee, 1500 bladzijden lang. Stoplap wordt op stoplap gestapeld: Beneden op straat spoedden zwaar ingepakte voetgangers zich naar hun bestemming... En Jan zelf spoedt zich óók steeds maar voort, zo snel soms dat hij niet eens meer weet waar zijn bestemming lag of ligt. Telkens verdwaalt hij in de rimboe of de steppe van woorden die hij (op-)schept alsof het niets is: het wemelt van de gemeenplaatsen, de herhalingen, de Tante-Bet-achtige constructies uit het jaar Nul. De silhouetten der imposante monumenten en gebouwen, opduikend uit de diepte, tekenden zich scherp af tegen de avondhemel... Dat ‘de ontdekkingsreiziger’ in de vorige eeuw niets oorspronkelijkers wist te melden, zij hem vergeven, maar de jonge Jan Cremer schrijft nog steeds op dezelfde manier, in dit boek: De ontdekkingsreiziger ontstak (ontstak!) het licht, trok de wrakke (de wrakke!) stoel vanonder de schrijftafel en zette zich aan zijn dagelijkse arbeid (arbeid!) het uitwerken van notifies en het schrijven van reisverhalen.

Er is geen zin in zelfs maar één van de drie delen van De Hunnen die niet op de een of andere manier ergerniswekkend is om de banaliteit die eruit naar voren komt qua taal en stijl. En dat is dan ook de enige reden waarom ik dit boek als mislukt beschouw: het is gewoon een lulboek, vol slap gelul. Het volk zal dit inmiddels óók wel ontdekt hebben.

Aldert Walrecht

jan cremer, De Hunnen, De Bezige Bij, Amsterdam, 1984.