Ons Erfdeel. Jaargang 26

Gezelles poëzie.

Wandelend over het denkbeeldige kerkhof van het door de Amerikaanse dichter Edgar Lee Masters in 1915 geschapen dorp Spoon River, kan men de grafschriften lezen op hen die een gemeenschap vormen van voorgoed eenzame doden. Zij verraden op hun steen het vaak trieste geheim van hun leven. De modiste Mrs. Williams kan zelfs in de tekst op haar zerk haar scherpe tong niet in bedwang houden en vraagt:

Stel dat alle kinderen, hier te Spoon River geboren,
zouden zijn opgevoed door de
overheid, ergens in een landhuis,
zodat de vaders en de moeders de vrijheid hadden gehad
zich uit te leven en zo ontrouw te zijn als zij wilden,
denkt u dan dat Spoon River
ook maar iets zedelozer was geweest?

(vert. M. Nijhoff)

Stellen we een even denkbeeldig kerkhof samen met behulp van Gezelles Kerkhofblommen, dan lezen we op de zerken de teksten die Gezelle in werkelijkheid op de bidprentjes van niet-denkbeeldige, reëel in Vlaanderen geleefd hebbende mensen liet afdrukken. We maken kennis met een gemeenschap van voorgoed in de hemel opgenomen gestorvenen, die op hun grafsteen de letterlijk zaligmakende zin van hun leven verraden. Daar spreken de gestorven beminden over hun visionaire zekerheid van een eeuwig en gelukkig ander leven:

'k En trok mij al 't geweld niet aan

der wereldlijke zaken,

maar 'k wilde, langs de nauwe baan,

met d'hulpe Gods, geraken

tot in dat land, waar ze altemaal

gerechtigd zijn te wenschen

hun erflijk deel, 't zij rijke of kaal,

't zij groote of kleene menschen.

Anton van Duinkerken, die bij Kerkhofblommen reeds aan Spoon River dacht, noemde ‘de sociologie’ van Guido Gezelle ‘de maatschappijleer van het eeuwig Jeruzalem’. Gezelle was de dichter van een gesloten wereld, waarin niets uit en om zichzelf maar in een door een goddelijke wil in stand gehouden samenhang bestaat. Deze negentiende-eeuwse priester bleef de schepping met haar oneindige verscheidenheid in een probleemloos eeuwigheidsperspectief zien. Het wonderlijke is, dat hij nu, een kleine eeuw later, nog altijd zijn eigen parochie heeft: onder gelovigen wier toekomst ‘Kerkhofblommen’, onder nietgelovigen wier toekomst ‘Spoon River’ lijkt en onder de velen die naar een terrein daartussen uitzien. Het geniaal dichterschap van Gezelle wekt steeds grote bewondering, al gebeurt dat niet zonder bedenkingen en zelfs protest tegen het conservatisme in Gezelles visie op mens en maatschappij.

Toch heeft men gedacht, dat het met Gezelle gedaan was. Bij de vijftigste verjaardag van Gezelles dood, in 1949, leek het er na de Gezellecultus van vóór 1940 op, dat zijn uitstraling verdwenen was en dat de wetenschappelijke editie van zijn werk, de in 1930 (honderd jaar na Gezelles geboorte) begonnen ‘Jubileumuitgave’ (18 delen) een grafmonument was geworden.

Desondanks heeft men het werk van Gezelle niet uit het oog verloren. Integendeel. In 1961 werd in Kapellen het Guido-Gezellegenootschap opgericht en in 1966 bij de Universiteit van Antwerpen het Centrum voor Gezellestudie.

[p. 754]

Guido Gezelle (1830-1899).

Het eerste geeft een Gezellekroniek (tot nu toe 16 delen) en het tweede een tijdschrift Gezelliana uit, dat reeds elf jaargangen telt. Bij elkaar opgeteld hebben ze daarnaast een elftal monografieën en teksten gepubliceerd. De toch al omvangrijke secundaire Gezelleliteratuur groeit dus met verontrustende spoed, al wordt ze voor hen die naar Antwerpen willen en kunnen reizen, door het kaartsysteem van het Centrum voor Gezellestudie enigermate hanteerbaar gehouden.

In 1980 was het honderdvijftig jaar geleden dat Gezelle geboren werd, hetgeen aanleiding gaf tot vieringen in Gezelles geboortestad Brugge. In hetzelfde jaar kwam de bloemlezing Dat gebied waar mensen zijn uit, waarin de samensteller, de directeur van het Centrum voor Gezellestudie Prof. dr. J. Boets een beeld van Gezelles wereld gaf zoals hij die vooral in Gezelles Kortrijkse poëzie ervaart: de titel geeft de richting aan waarin de visie op Gezelles poëzie zich beweegt. Ook vanaf 1980 werken beide genoemde stichtingen samen in de publikatie van Guido Gezelles Verzameld dichtwerk in acht delen. De presentatie verschilt van de vroegere tekstuitgaven. De eerste vier, nu verschenen delen bevatten al de poëzie die Gezelle zelf in bundels heeft uitgegeven. In de volgende nog te verschijnen vier delen komt alles wat ongebundeld bewaard is gebleven, inclusief de posthuum verschenen verzameling Laatste Verzen. Alle teksten worden zo nodig toegankelijk gemaakt door beknopte verklaringen: deze editie is uitdrukkelijk ook bedoeld voor lezers die wel een poëtische, maar geen wetenschappelijke interesse hebben. Al wil men wil met deze editie tegelijkertijd door nummering van gedichten en versregels de basis leggen voor een later te realiseren tekstkritisch apparaat in aanvullende delen, de alleen in poëzie geïnteresseerde lezer heeft daar geen boodschap aan.

In de nu verschenen vier delen vindt men behalve de (geannoteerde) poëzie van Gezelle bij elke bundel een inleiding, verzorgd door medewerkers uit het Guido-Gezellegenootschap en het Centrum voor Gezellestudie, alsmede een algemene inleiding in het eerste deel door R.F. Lissens en een afsluitend essay in het vierde deel door Garmt Stuiveling. De bekende Gezelleteksten zijn niet zonder meer opnieuw uitgegeven. Boets, die de redacteur van deze uitgave is, heeft uitstekend filologenwerk geleverd dat nodig was doordat in de loop der vele edities daarvóór het onvermijdelijke tekstbederf was opgetreden. Zo ontdekte hij bij de voorbereiding van de uitgave van Rijmsnoer, de laatste door Gezelle in 1897 verzorgde bundel, dat er eigenlijk twee versies bestaan en dat de een beter is dan de ander. Hij vond bovendien dat in de drukken na 1897 in de afdeling ‘Aanhang’ van deze bundel tweemaal telkens drie korte gedichten ten onrechte waren samengevoegd: bij herstel van de oorspronkelijke bedoeling blijkt dat deze ‘Aanhang’ bestaat uit 1 + 33 + 50 ‘Kleengedichtjes’ en ‘Rijmreken’, een opbouw met symbolische getallen die typerend voor Gezelle is. Aan het slot van deel IV zijn op de pagina's 425 t.m. 436 in kleine letter al de correcties verzameld die in de eerste vier delen op de vorige edities moesten worden aangebracht!

De tweede helft van de karwei zal veel meer voeten in de aarde hebben. Vier delen Nagelaten dichtwerk gaan verschijnen. Daarin komen niet alleen de oorspronkelijk in Laatste Verzen van 1901 opgenomen gedichten (bijv. Moederken, 't Er viel ne keer en Ego Flos) maar ook als omvangrijkste corpus de gelegenheidsgedichten, waaronder ongeveer 250 onbekende teksten. De gelegenheidsgedichten zijn zelfs onder de kenners van Gezelles werk zo goed als onbekend, al werden ze in het verleden tweemaal, voor het laatst in twee delen van de vierdelige dundrukeditie van Baur, uitgegeven. Die twee delen waren een monument van slordigheid: er waren teksten tussen die in de eerste twee delen al stonden, er kwamen teksten in voor die niet van Gezelle waren, sommige teksten waren uit elkaar gerukt, er was geen enkele toelichting, kortom, een stortplaats van verzen. Boets neemt, als in de eerste vier delen geassisteerd door vooral Karel de Busschere en José de Mûelenaere voor wat de annotatie betreft, de uitgave van deze gelegenheidsverzen voor zijn rekening.

Zoals vaker gebeurt bij het uitgeven van literatuur uit het verleden, blijkt de voorbereiding van dit werk, in het bijzonder van dit minder bekende deel, een vernieuwde visie op Gezelles dichterschap te weeg te brengen.

In zijn Kortrijkse tijd, vooral vanaf ± 1880, vindt Gezelle voor zijn beste poëzie inspiratie in de natuur, ver van de mensen. Stuiveling zegt het in zijn essay pregnant: ‘Indien hem tevoren advies was gevraagd, hij zou God de zesde [scheppingsdag] hebben ontraden’. Maar Gezelle was in de jaren vijftig te Roese-

[p. 755]

lare vooral als gelegenheidsdichter begonnen en hij ontdekte zijn dichterlijke demon in het contact met zijn leerlingen. Het menselijk verkeer heeft sindsdien altijd een belangrijk aandeel in zijn dichterschap gehouden, ook al treft men de uitbeelding van de mens in het kwalitatief betere deel van zijn poëzie veel minder en zelden op treffende wijze aan in vergelijking met die van de natuur. Zijn natuurpoëzie ontstond tijdens een voortdurende stroom van gelegenheidspoëzie ten dienste van zijn medemensen. Daarom kan men zijn omvangrijkste bundel Tijdkrans (1893) beschouwen als de verzameling die het beste zijn dichterschap weergeeft: zowel natuur- als gelegenheidsgedichten vonden er een ruime plaats. Gezelles poëzie was dienstbaar aan de medemens. Ook al waren de gelegenheidsgedichten over het algemeen van minder literaire waarde, ze konden nuttig zijn. De uitgever van de verkorte Tijdkrans, Karel de Busschere, vermeldt dat in West-Vlaanderen Gezelles gelegenheidsgedichten uit o.a. deze bundel tot ongeveer 1945 onophoudelijk al dan niet aangepast aan de situatie met of zonder vermelding van zijn naam werden gebruikt. Eerst met de uitgave van Rijmsnoer in 1897 kwam aan het opnemen van gelegenheidsgedichten een eind waarschijnlijk onder invloed van de kritiek op Tijdkrans dat er vele onbeduidende verzen in stonden. Hetgeen niet wil zeggen dat Gezelle het schrijven van verzen voor zijn vrienden, parochianen enz. na Tijdkrans had gestaakt. Het betekende wel een wending die de veranderde opvatting over literatuur in die tijd treffend weergaf.

Het op tekstkritisch verantwoorde wijze uitgeven van dit gelegenheidswerk met de voor deze poëzie noodzakelijke toelichting zal een kant van Gezelles dichterschap naar voren brengen met een ander soort uitzonderlijke begaafdheid. De gedichten werden meestal op verzoek geschreven voor feestelijke gelegenheden: een jubileum, een bruiloft, een eerste communie, een eerste H. Mis enz. Dit feestelijke heeft niet alleen de thematiek, maar vooral de strategie van die gedichten bepaald. Ze werden voorgedragen, gezongen of gespeeld tijdens luidruchtige samenkomsten. Ze hoorden bij de organisatie van het feest en waren een aanzet tot de feestelijkheid. Het verrassende nu is de gave van Gezelle om naast een algemeen bevestigende en verheffende thematiek steeds typerende concrete verbindingen met de particuliere gelegenheid te vinden waarvoor hij schreef: de feestvierders moesten iets van de bijzondere situatie waarvoor ze bijeen waren herkennen, zodat ze zich aangesproken voelden en de feestelijke stemming verhoogd werd. Wat in Gezelles Roeselaarse poëzie voor zijn leerlingen zo treffend blijkt, vinden we hier terug: een ongewone begaafdheid in het zich inleven in andermans leven en beleven, het tegendeel dus van het gebruikelijke beeld dat men van Gezelles persoonlijkheid heeft.

Dit deel van Gezelles werk stelt andere eisen aan de lezer dan dat van de eerste vier delen, hoewel de lectuur van de gelegenheidspoëzie in de bundels tot en met Tijdkrans er een goede oefening voor zou vormen. De lezer moet niet alleen zin voor poëzie hebben, maar ook beschikken over inlevingsvermogen in de situatie waarvoor geschreven werd. Dat wil zeggen: zin voor het verleden, voor volkskunde, voor taalspel, voor ‘alles wat met niet-elitaire, wel nobele vrijetijdsbesteding te maken heeft’ (Boets). Wie met deze andere instelling leest, zal tal van verrassingen ervaren, ook als poëzielezer. Vier delen feest dus.

Jan Westenbroek / Wassenaar.

Guido Gezelle, Verzameld dichtwerk (8 delen) Uitgeverij De Nederlandsche Boekhandel, Antwerpen - Amsterdam, 1980 (4 delen reeds verschenen).
J. Boets, Dat gebied waar mensen zijn. Een wandeling door de poëzie van Guido Gezelle, Martinus Nijhoff, Den Haag, 1980.
Guido Gezelle, Tijdkrans in verkort bestek met inleiding en aantekeningen door K. de Busschere. Eerste druk. (Klasiek Letterkundig Pantheon 190). B.V.W.J. Thieme en Cie, Zutpfen, 1981.