Ons Erfdeel. Jaargang 26

Muziek

Holland Festival 1983.

Tojo-asjihara-tjiio-aki-no-, izoehono-koeni: Land van Welige Rietvelden en Prachtige Rijstaren voor Talrijke Oogsten, aldus de vroegste benaming van het land, dat dit jaar centraal stond in het Holland Festival.

Maar was de Japanse kunst die getoond werd nu zo Japans? Ten dele. Op de Japanse marathon van 5 juni in het Amsterdamse Concertgebouw, waar van 4 uur af tot ver na middernacht vijf ensembles aantraden en nog vele solisten zich lieten horen op vrijwel alle plaatsen in het gebouw, klonk ook heel wat muziek waar niets ‘Japans’ aan te ontdekken viel.

Logisch, de meeste componisten werden in Europa geschoold, bijvoorbeeld bij Messiaen, en ontwikkelden zich tot echte cosmopolieten. Zo zou men Yoshihiro Kanno's Vestiges du Vent voor strijkers en clavecimbel voor een produkt uit de Poolse School kunnen houden en de Triptique voor strijkorkest van Yasushi Akutagawa had van een Sovjetrussisch componist áà la Kabalevsky kunnen zijn. En Maseru Tanaka (suite voor marimba-solo, een Japans instrument bij uitstek, strijkers en slagwerk) droeg het Bartók-stempel.

Toru Takemitsu (heel elegant) en Maki Ishii (heel elementair) maakten hun naam zeker waar, treffende bijdragen kwamen voorts van Yuji Takahashi (enfant terrible, altijd verrassend) en Jo Kondo (in minimal music-stijl). Heel typerend Japans klonken de werken van Yoshihisa Taira (serie Hiérophonie's), de belangrijkste figuur was echter zonder meer Makoto Shinohara (geboren in 1931, studies bij Stockhausen - diens assistent -, Messiaen en Koenig, sinds 1954 woont hij in West-Europa). Tijdens genoemde Japanse Muziekdag ging zijn compositie Turns voor viool en koto in première, geschreven in opdracht van het Holland Festival.

Die ‘draaiingen’ worden ook vi-

[p. 605]

sueel voorgesteld, want Shinohara houdt van theater-toevoegingen. Wat de combinatie van traditionele en moderne instrumenten betreft, die maskeert een vrij recente ontwikkeling in zijn oeuvre. We kregen daarvan een goed overzicht middels 30 uitvoeringen van 14 composities uit de jaren 1962-1983. Avantgardemuziek voor baskoto, voor zang, koto en slagwerk (Tayutai uit 1972: een meesterwerk), voor shamisen en slagwerk en, het meest curieus: Kyudo (verlichting) voor shakuhachi en moderne harp, waarbij laatstgenoemde instrument wordt behandeld als eveneens een Japans traditioneel speeltuig!

Oog voor détail kenmerkt alle Japanse kunst, de beeldende kunst zowel als de theatervormen en oor voor het détail (van de enkelvoudige klank als een gebeurtenis op zich) is wel in hoge mate kenmerkend voor de meest typerend Japans componerende toondichters. Zeker ook voor Shinohara. Een obessie van de klank als aftekening van de stilte.

En wat ook vermeldenswaard is, dat is de geheel eigen poëzie: ingekeerd en verfijnd maar tevens scherp, alleen al de metalliek rammelende klank van de shamisen is een belevenis: dat zoiets het uitgangspunt kan zijn voor lyriek is inderdaad voor ons Westerlingen onbegrijpelijk.

Maar de Japanse Muziekdag was niet de enige marathon, het Xenakis Ensemble bood vier uur muziek in theater Odeon, en ditmaal waren de Japanse bijdragen aangevuld door en geconfronteerd met Westerse modellen in inspiratie op Aziatische tradities. Heel interessant. Want de Italiaan Giacinto Scelsi, die al in een vroeg stadium naar Azië reisde, toen er nog volstrekt geen sprake was van belangstelling in die richting bij de avantgarde, componeert Aziatischer dan welke Aziatische componist dan ook, getuige zijn Khoom voor sopraan (de formidabele specialiste Michiko Hirayama), strijkkwartet, hoorn en slagwerk. In 1977 heeft het Festival Nieuwe Muziek Zeeland vele wereldpremières van Scelsi gelanceerd en ook dit concert vormde een derivaat van genoemd festival. Of beter: het Festival Nieuwe Muziek is door intrekking van de subsidie van de tafel geveegd en wat het openingsconcert had moeten zijn, dat werd in deze marathon aan de Amsterdammers getoond.

Khoom is fascinerend in zijn ongebreidelde extase, maar Ton de Leeuws And they shall reign for ever (1981) voor sopraan (bezielde voordracht door Jard van Nes), klarinet, hoorn, piano en slagwerk doet daar nauwelijks voor onder: al even obsederend deze zetting van de Johannes-Apocalyps. En dat voor de ingetogen stijl van De Leeuw!

Veel Nederlanders kwamen er ditmaal overigens niet aan te pas in het Holland Festival. Enkele componisten op een origineel concert van het koor van de Vrije Universiteit (evenals het Xenakis Ensemble geïnstrueerd door Huub Kerstens) afgezien van de première van de Tweede Symfonie van Peter Schat. Nog meer melodisch dan de Eerste nog directer van uitdrukking en beter geïnstrumenteerd. Het Rotterdams Philharmonisch Orkest, uitgebreid met saxofoons en de hele marimba-familie (ja, dat ‘Japanse’ element is wel degelijk ook een specialiteit van Schat!) leverde een schitterende prestatie, het musiceerde in grootse stijl alsof het een repertoire-werk betrof, onder de bezielde leiding van Richard Dufallo. Maar deze dirigent kent dan ook het werk van Schat door en door, hij heeft onder meer Schats Houdini in de Verenigde Staten geïntroduceerd. En over opera gesproken, wat Houdini ten slotte is, ook deze symfonie bevat elementen van de opera. Sterker: het is te beschouwen als een voorstudie van de opera Symposion op tekst van Gerrit Komrij. Daarin wordt de dood van Tsjaikowsky geconfronteerd met het Gastmaal (Symposion) van Plato. Zo is het tweede deel, een Presto (ingesloten door twee Adagio's) op te vatten als een dans die het Visioen van Aristofanes zal moeten uitbeelden. Aristofanes, de komedieschrijver in Symposion, beschrijft het gevecht van de oermensen tegen de goden en hoe zij uiteengescheurd worden en zich weer herenigen in de liefde. Het slot-adagio zal in de opera een zang worden waarin Agathon, de tragedieschrijver de liefdesgod prijst.

Een uitdaging deze opera, want hoe koppel je nu Tsjaikowsky aan Plato? Akkoord, er is een overeenkomst tussen het ‘Hof van Eer’ dat, zoals we nu weten Tsjaikowsky veroordeelde tot de gifmoord, omdat hij een relatie had met de zoon van de Tsaar en de gifdood waartoe Socrates veroordeeld werd. En Plato schreef strikt genomen een ‘tribunaal van de liefde’. Zo zou dan ook de ondertitel van de opera kunnen luiden: ‘tribunalen van liefde en haat’. Een simpele montage, - daar hoeven we niet op te rekenen, voor Schat is het juist interessant hoe de diverse themata op elkaar inwerken hoe ze elkaar beïnvloeden. In ieder geval heeft de min of meer gestyleerde instrumentale vorm geen verwrongen beeld opgeleverd, integendeel: naar mijn smaak is de symfonie volstrekt niet zo inkervend-pathetisch als uit het bovenstaande zou kunnen worden afgeleid. Een geabstraheerde vorm van tragiek spreekt er uit, veresthetiseerd. Het is de bedoeling dat de opera in 1986 opgevoerd wordt in Rotterdam, de stad waaraan de symfonie werd opgedragen, en wel in een operaontwerp van architect Bakema voor een mobiele behuizing van 1.250 zitplaatsen. Die ‘tent’ kan worden opgeborgen in twintig containers, reeds aangekocht door Opera Mundi, de zojuist op-

[p. 606]

gerichte nieuwe opera-instelling die zich zal (moeten) toeleggen op coprodukties, hopelijk onder meer met de opera van Brussel.

Een tribunaal van liefde, dat is in feite ook het onderwerp van een absurdistisch sprookje van Peter Hacks, uitgangspunt voor de opera De Oehoe en de vliegende prinses van de Oostduitse jonge componist Udo Zimmermann. De Oehoe, een soort van vogelmens met de kop van een uil brengt de mensen in de war en ontmaskert het schandelijke egoïsme van ons aardbewoners (de hebzucht gerepresenteerd door de Landdrost van Holland; niet ingevoegd voor de Nederlandse produktie, het hoorde reeds bij het oorspronkelijke verhaal) en is tevens te beschouwen als een aanklacht tegen het zinloze militarisme. Ten slotte ontdekt de Oehoe ver achter de wolken een beter land en aan het eind vliegen hij en zijn geliefde prinses, die de Oehoe uit handen van de landdrost weet te bevrijden, over de hoogste bergtoppen naar omhoog. Een lichtgewicht-verhaal dat heel zwaar wordt in de dramatiserende uitwerking en zeker door de dichte muziek vol theatrale klankwolken van diverse aard, maar door regisseur Harry Kupfer weer terugvertaald in een ongelovelijk dartel-speelse omraming: de redding!

Zimmermans werk op een concert geheel aan Oostduitse componisten gewijd (de Sinfonia come un grande lamento) was ook het enige stuk dat enigszins vermocht te boeien. Het bezoekersaantal vormde overigens de minderheid van wat er op het podium aanwezig was: de niet-Japanse bijdragen raakten door het Aziatische accent nogal in de verdrukking.

Gelukkig was er voldoende belangstelling voor de reconstructies van twee fascinerende vroege Hindemith-opera's door regisseur Lodewijk de Boer (provocerend, maar anno 1913 vooral curieus) onder leiding van Reinbert de Leeuw: uitermate to the point. Wat jammer dat Hindemith zijn expressionistische jeugdwerk totaal verloochende!

En klagen over belangstelling viel er al evenmin bij het optreden van Nikolaus Harnoncourt voor het Concertgebouworkest (met een verrukkelijk improviserende Friedrich Gulda, alsof Mozart zojuist zijn pianoconcerten had gecomponeerd, enorm vitaal en vanuit de losse pols, letterlijk en figuurlijk) en ook voor het Residentie-Orkest. Daar toonde hij voor het eerst zijn relatie met de Romantiek, met een vroege Schubert, de schoongewassen symfonieën nr. 4 en 5. Ontdaan van alle (Brahmsiaanse) vetlagen, licht-zwevend, als van parelmoer, iriserend, dansend.

Misschien lijkt de overgang naar een werk van John Cage, de Thirty pieces for five orchestras geforceerd, maar nee: ook deze ruimtelijke compositie zweeft, is heel doorzichtig gehouden, ongelofelijk zoals Cage het klaar speelt om een pompeus uitgangspunt, het vullen van de ruimte vanuit alle hoeken, zo delicaat uit te werken. Bijna zo verbazingwekkend was de bijdrage door twee provincie-orkesten (het Gelders Orkest en het Overijssels Filharmonisch Orkest met uiteraard vijf dirigenten, coordinator: Lucas Vis): een uitermate specialistische hedendaagse compositie verwacht je van een dito ensemble.

In flagrante tegenstelling tot deze geheel vanuit de stilte geconcipieerde instrumentale verkenning van de ruimte, heel indrukwekkend in de pas gerestaureerde Arnhemse Eusebiuskerk, stond het geweld dat Olivier Messiaen oproept in zijn dubbele zevenluik La Transfiguration de Notre Seigneur Jésus-Christ voor zeven instrumentale solisten, koor en orkest. De meest onverzettelijke muziek, schilderingen met licht, het verblindende licht van het wonder, de luister van het eeuwige licht, ook gekoppeld aan natuurtaferelen: de schittering van de sneeuw en de straling van het licht van de zon, meedogenloos fel. En niet in het minst ook imponerend door de schier volmaakte vertolking. Dirigent Kent Nagano en de zijnen zijn even zorgvuldig als meeslepend te werk gegaan. Een combinatie het vermelden meer dan waard.

Ten slotte wil ik wijzen op het eerbetoon aan twee figuren: Matthijs Vermeulen (in een kamermuziek-programma, tevens een accent plaatsend op de eerst verschenen plaat met de verzamelde werken van Vermeulen) en Bruno Maderna. De laatste ook nog in een symfonisch concert.

Vermeulen werd tijdens zijn leven nauwelijks uitgevoerd, moest een halve eeuw wachten tot hij zijn Eerste Symfonie kon beluisteren en Maderna, uitermate onbaatzuchtig, dirigeerde voornamelijk het werk van collega's, zeker Nederlanders hebben veel aan hem te danken.

Vermeulen gold als een schrijver over muziek (extatisch musicograaf slechts te vergelijken met een Lodewijk van Deyssel) en Maderna was voor vrijwel iedereen de dirigent, die óók nog scheen te componeren...

Ernst Vermeulen