Ons Erfdeel. Jaargang 26

Komma.

De poëzie van Roland Jooris. De nieuwe bundel Akker. Wat zal ik erover schrijven? Het is zo dun geworden, zo uitgegomd. Het verzet zich zo grondig tegen alle woorden die niet strikt noodzakelijk zijn. Wat er nog staat is niet meer dan een komma. Je wacht even, terwijl rondom de tekst verdergaat, de dingen gebeuren. Maar in plaats van je te concentreren op wat rondom gebeurt, ben je bezig met wat niet gebeurt, met wat zich onttrekt, wat even stopt. Zo het typische gedicht Komma:

‘in het midden
van een uitgegomde
tekst
kruipt
een komma
niet meer weg
wordt ze
een haal
die hapert
een haartje
of het beeld
van een draad
in de ruimte’

Wat doet de komma anders dan wegkruipen? Die nederigste onder alle leestekens. Je moet echt wel de tekst rondom uitgommen, wil je haar zien. En dan nog moet je goed kijken: een haartje, zelfs geen draad in de ruimte, maar slechts het beeld ervan. De voorstelling van het minuscule, het onbeduidende in de overweldigende ruimte. Je moet die eerst leeg maken. Een naald in een hooiberg. Eerst moet de hooiberg weg, dan zie je de naald. Daarmee dus houdt Jooris zich bezig.

Is dat nu belangrijk? Het hangt er maar van af. Het is een keuze voor de stilte, tegen het lawaai, voor de stilstand, tegen het geloop, voor de boom, tegen het bos, voor het bos, tegen de wandelaars, voor de wandelaars tegen de fietsers, voor de fietsers tegen de auto's, de tractoren, de machines. Voor het eenzame blad, voor de akker, het drijfhout op een leeg strand, voor het ‘gerucht / dat stil valt / na het schot’. Niets meer dan dit:

‘het uiteinde
van een twijgje
lijkt heel precies
te meten
wat bijna roerloos
is’

Van Ostaijen schreef het al: ‘het is een lange weg naar de passieloze berg van het blote schouwen’. Zo ook voor Jooris.

Roland Jooris (^o1936).

Laat ons maar zeggen dat hij eigenlijk begon in 1969 met Een konsumptief landschap: anekdotische observatiegedichten over de confrontatie van platteland en verstedelijking, van werkelijkheid en kunst. Daarover schreef ik toen een recensie, met iets van deze strekking: het is een poëzie die zichzelf negeert doordat zij vergeet dat het werkelijke onderwerp van poëzie pas ontstaat door een creatief gebruik van het taalmedium, niet door notering van stukjes werkelijkheid. En twee jaar later, naar aanleiding van Laarne, ging het vermanende vingertje weer omhoog om de dichter voor te houden dat hij de taal reduceerde tot haar informatieve, communicatieve functies, in dienst van de werkelijkheid.

En nu? Nu nog toont Jooris ons de werkelijkheid door middel van de taal. Maar er is meer. Hij toont ze in de taal. Hij maakt er taal van. Eigenlijk toont hij evenveel de taal als de werkelijkheid. In een enkele jaren oude, ik denk niet gepubliceerde tekst, die heet ‘Zonder ars poetica’, schreef Jooris o.m. dat hij ernaar streeft ‘de bijna onmerkbare, maar intense spanning die uitgaat van eenvoudige dingen, een haag, rimpels op het water, over te brengen in een taal die in haar eenvoud eveneens een bijna onmerkbare spanning bevat.’ En: ‘Voor mij is het gedicht een ruimte, een kamer of een landschap waarin

[p. 594]

ik dingen, in dit geval woorden isoleer door weg te nemen wat de essentie ervan in de weg staat. In een lege kamer krijgt een achtergebleven stoel een ongekende betekenis in zijn relatie tot het raam, de muren, het licht, op die manier wil ik ook het woord stoei in het gedicht behandelen.’ Ook dat is tonen, wijzen, maar dan zoals de stilleven-schilder dat doet. Hij laat ons de vaas, de bloem, de appel zien, niet doordat hij een herkenbare figuur schildert (al is ook dat noodzakelijk), maar doordat hij schildert, en in het schilderen de appel isoleert, binnenbrengt in de picturale ruimte van het schilderij, er een beeld van maakt. Het beeld van de appel als vorm, als weerkaatsing van licht, als cirkel in de ruimte: de vorm van een ontroering. Inderdaad, het valt op hoe Jooris in deze bundels definitief lijkt teruggekeerd naar de taal. Vroeger kon je nog zeggen dat zijn taalarbeid zich beperkte tot het zoeken naar de zo nauwkeurig mogelijke formulering. Nu komt daarbij dat hij werkt in de taal. De geviseerde werkelijkheid is nog maar de verre aanleiding. De eigenlijke liefde gaat uit naar de woorden. Zo zie je hoe alle stilistische knepen uit het arsenaal van de dichters terugkeren: klankherhalingen; syntactische eigenaardigheden als inversie, ellips, spel met de verslengte en het enjambement, tot en met homonimie en metafoor. Kijk maar naar het geciteerde gedicht ‘Komma’ en de werking van de klank daarin. Of neem een strofe uit het laatste gedicht:

‘Dit is wat stilte
vraagt. Omgespit
de aarde wacht.
Het zilte vierkant
dat zich etst
in mij.’

En let dan op de dubbelzinnigheid die bewerkt wordt door het enjambement tussen vers 1 en 2, let op de klanklijn van ‘dit’, ‘is’, ‘stilte’, ‘spit’, ‘zilte’, met aftakkingen naar ‘vierkant’ ‘zich’ en ‘etst’, en contrapuntisch afgewisseld met ‘vraagt’, ‘aarde’, ‘wacht’, ‘kant’, ‘dat’. En let op de expliciete en impliciete metaforen en personificaties, de synesthesie. En op de inversie en de elliptische constructie. Dit soort subtiliteiten vind je in iedere strofe, in ieder vers, en is hier symptoom van een liefdevolle aandacht voor ieder woord afzonderlijk, niet ongelijk aan de liefde voor het enkele blad van de boom, voor de komma. Het is nu al zo - ik heb het geteld - dat er in de hele bundel maar twee verzen zijn van vijf woorden en elf van vier woorden. Al de rest zijn verzen van drie, twee of één woord. De gemiddelde verslengte moet iets boven de twee woorden liggen. Gedichten zonder adjectief of bijwoord erin zijn geen zeldzaamheid. Om maar meteen het kaalste te citeren:

‘aarde
is naakt
een kuil:
waarin
een schuinte
van
schaduw’

Zelfs hier, in deze schamelheid, een maximale uitbuiting van de potenties der woorden, afzonderlijk en in hun samenhang: ‘aarde’ / ‘naakt’ / ‘waarin’ / ‘schaduw’, en de paren ‘kuil’ / ‘schuinte’ en ‘schuinte’ / ‘schaduw’. Zelfs de schaduw verdwijnt en laat alleen haar schuinte achter. Dit is wat Jooris bedoelt wanneer hij in het eerste gedicht uit de bundel zegt:

‘in schrijven
schaaft elk woord
zijn enkelvoud’

En dat brengt mij meteen op wat ik als enig bezwaar zou willen formuleren, nl. de uitdrukkelijke thematisering van het schrijven zelf. Bovenstaande strofe is er een illustratie van, maar ook gedichten als ‘Autonoom’ en ‘Dichten’ gaan helemaal daarover, terwijl op tal van andere plaatsen die reflectie op het schrijven mee geformuleerd wordt.

Uit het voorgaande is wel gebleken hoe intens Jooris zich met het woord bezighoudt en hoe hij ernaar streeft taalspanningen te creëren. Maar hij hoeft het voor mijn part niet nog eens extra in de gedichten zelf te zeggen. Uiteindelijk is dat nog een poëtische zwakheid, waarvan de functie te vergelijken is met die van de anekdoten en picturale toestanden uit zijn vorige bundels. En, de lezer wil zien dat hij het doet, niet met hem horen zeggen. Gelukkig doet hij het dan ook.

Hugo Brems

Roland Jooris, Akker, Lannoo, Tielt, 1982.