Ons Erfdeel. Jaargang 26

Hans Memling, Brugge en Paul Joostens.

De Antwerpse kunstenaar Paul Joostens (1889-1960), aan wiens oeuvre in oktober-november 1982 te Brugge een merkwaardige tentoonstelling werd gewijd (Paus Joostens en Brugge, georganiseerd door de Provincie West-Vlaanderen) is een moeilijk te duiden en wellicht daardoor vergeten, zoniet verdrongen figuur in de wereld van de beeldende kunst van de eerste helft van de 20ste eeuw.

Hij studeerde aan de academie van zijn geboortestad (1909-1913) en raakte gauw betrokken in de Antwerpse groep van de expressionisten en van de avantgarde. Paul van Ostaijen (1896-1928), Jozef Peeters (1895-1960), Oscar Jespers (1887-1970), Floris Jespers (1889-1965) waren, onder andere, zijn tijd- en strijdgenoten. Hij heeft aan Van Ostaijens Het Sienjaal meegewerkt en was bij de stichting betrokken van De Bocks Ruimte. Een strict maar boeiend Antwerps verschijnsel in het kunst- en cultuurleven, maar ook een soort vervloekte generatie. Buiten Van Ostaijen in de literatuur (en dan nog) is van deze beeldende kunstenaars niemand met een aureool geladen als bijvoorbeeld Constant Permeke (1886-1952) of Rik Wouters (1882-1916) die in dezelfde periode hebben geleefd en gewerkt. Zij zijn in zekere zin tweederangsfiguren gebleven, als groep dan, wat hun afzonderlijke

[p. 437]

Paul Joostens: ‘Zonder titel’ (1937-1950 / olie).

bedrijvigheid daarom niet minder waardig zou maken. Zij hebben in elk geval minder de internationale markt gehaald; ze zijn zelfs binnen de Vlaamse kunstgeschiedenis niet altijd op hun juiste plaats en betekenis gewaardeerd. De enen, de expressionisten, waren in de schaduw van de grote Latemmers en Brabanders, wellicht niet vernieuwend, niet schokkend, niet habiel genoeg. De anderen, de avantgardemensen, de eerste abstracte Vlaamse generatie, werd in feite pas nà de Tweede Wereldoorlog ontdekt en erkend. Stuk voor stuk waren deze Antwerpenaren, hoe goed ze ook als groep te bekijken zijn, eenzaten, die wellicht hun kansen niet voldoende benut hebben.

Maar er is meer, en Paul Joostens is hiervan wel een goede illustratie. Weinigen van deze Antwerpse groep (waarbij bijvoorbeeld ook Prosper de Troyer (1880-1961) kan gerekend worden) hebben zich in hun beeldende visies vastgepind op één richting. Alleszins Joostens niet. Hij is een schoolvoorbeeld van eclectisme. Bewust wilde hij in geen enkel hokje gevangen worden en dat is juist zijn noodlot geweest. Men heeft hem, en ook anderen, niet onmiddellijk ergens kunnen onderbrengen - zo gaat dat nu eenmaal in de kunstpolitiek en de kunstbeschrijving - en hij viel vaak tussen de plooien. Als schilder en (zeer bedreven) tekenaar evolueerde Paul Joostens uit een laat-impressionisme. Hij heeft danseressen à la Degas geschilderd en werkte ook een tijdlang pointillistisch. Hij heeft zeker ook de invloed ondergaan van de Duitse expressionisten (Campendonck, Feininger) in grote, vlakvormige, meestal donkerkleurige verbeeldingen. Hij heeft symbolistisch en fauvistisch gewerkt en aan het dadaïsme geofferd met foto-montages, collages, assemblages. Hij heeft zelfs werk nagelaten dat al de pop art en het nieuw realisme voorafbeeldde. En het vreemde aan deze figuur is nog wel dat hij, bij deze bewuste en gewilde versnippering, tóch werken heeft gemaakt die belangrijk zijn. Hij moet vooral fragmentarisch gezien en gewogen worden.

Zijn vergeten-zijn of zijn zogeheten achteruitstelling hangt ook vast met zijn eigen karakter en zijn visie op leven en kunst. Hij wilde in alles de natuur uitschakelen om tot een volkomen artificieel bestaan te komen. Vandaar zijn grote eenzaamheid, zijn (met zijn eigen woord) verworpenheid. Hij vond geen maatschappelijke, lang geen sentimentele binding met andere mensen, sloot zich in zichzelf op en vond daar niets anders dan een vooral vrijheidslievende en bewuste experimenteerzucht. Dat heeft dan werken van eerste rang opgeleverd, maar ook veel curiosa, die in hun tijd waarschijnlijk voorbijgezien zoniet bespot werden, maar die nu, van de vergetelheid gered, deze typische Lust zum Fabulieren volmondig illustreren.

Naast zijn academische opleiding was Joostens ook een tijdlang in de leer bij architect Max Winders, een neogotieker, maar iemand die zijn neofiet de zin voor ordening, structurering en gotische visie heeft bijgebracht. Joostens had toen al in 1902 de fameuze tentoonstelling van de Vlaamse Primitieven te Brugge gezien en in 1907 was hij weer in deze stad voor de tentoonstelling Het Gulden Vlies. De schilderkunst van de primitieven (vooral Memling, minder Van Eyck), de gotische of neogotische architectuur, de koestering van de Middeleeuwen en van de Bourgondische tijd in een stad als Brugge hebben hem nooit meer verlaten. Hij heeft, terwijl hij voor die tijd modernistische collages, assemblages wilde, zoniet gewaagde tekeningen maakte, geregeld teruggeroepen naar de mystiek-religieuze vroomheid van Memlings wereld. Er loopt een haast dubbelzinnige verering voor deze meester doorheen geheel Joostens oeuvre. Zijn opstel Memlinc. Leçons de quiétisme (de onuitgegeven tekst werd in facsimile opgenomen in de catalogus van deze tentoonstelling)

[p. 438]

is een goede sleutel voor deze curieuze band. II règne en Memlinc une âme de désolation... Deze afstandelijke verlatenheid, deze Verfremdung heeft Joostens zichzelf zeer eigen gemaakt en dan ook uitgedrukt in diverse werken, collages vooral, waarvan Memling alibi en inzet was. Naast schilderijen als Vijf gothische maagden (1934) vinden wij veel Memlingreminiscenties in de collages met fragmenten van en combinaties met het Ursulaschrijn en de Madonna van Maarten van Nieuwenhove. Hij heeft Memling in stukken gezien en het is vooral de voorstelling van de vrouw die hem kennelijk heeft aangetrokken. Zelf heeft hij de vrouw in zijn geschriften zeker niet mals bejegend (La femme m'agace...); hij heeft de vrouwfiguur, vanuit de Memlingse madonna herhaaldelijk doorgetrokken tot de wereldse film- en zangdiva (Garbo, Dietrich, Janet McDonald) en tot de straatmeid (de bekende Poezeloezen). Met haast vijf eeuwen tussentijd verschijnen de vrouwen van Memling en de vrouwenverbeeldingen van Joostens op vele momenten in een haast identieke présence. In hen leeft alvast een gotisch vertikalisme, een opstreven naar hoger, naar mystiek of klatergoud, maar in elk geval naar iets buitenwerelds of naar iets dat de onmiddellijk omringende wereld doet verdwijnen en vergeten. Memlings portretten van Brugse poorters zijn intiem en verstild; ze zijn strikt en logisch opgebouwd. Joostens' gotische maagden zijn zeker niet zo verfijnd van vormgeving en afwerking, maar ze tonen een houding die af is en die ze verheft. Zelfs Joostens' marchandise arrogante, zijn nachtvlinders, hebben, bij alle tijdelijkheid van hun opdringende, soms vulgaire vormen, iets van de Eeuwige Vrouw in zich bewaard, van Maria en van Sybille.

De tentoonstelling te Brugge heeft deze vreemde figuur in de Vlaamse schilderkunst goed geillustreerd. De catalogus die deze tentoonstelling begeleidde, heeft ook daarna blijvende waarde behouden. Joostens heeft immers zijn ideeën en gevoelens niet alleen in beeldend werk vereeuwigd, maar ook neergeschreven, net zoals James Ensor zo veelvuldig heeft gedaan, meestal in een soort De Ghelderode-Frans met korte, flitsende zinnen en halfzinnen, o-uitroepen en vraagtekens. Zoals over Brugge bijvoorbeeld - een uitspraak die weeral zijn neogotische bewogenheid illustreert -: il ne faut pas mentir de Bruges la Belle. Elle est belle parce qu'elle fut. Et si du temps de sa splendeur elle fut d'Azur, Rodenbach n'a pas menti des lambeaux qui se dégagent de l'ornière de sa pourriture.

Aan de hand van deze ontmoeting met Joostens werd waarschijnlijk nog maar een tipje opgelicht van een sluier die deze boeiende figuur, deze in een bepaalde zin ook pionier van de kunst, tot dusver heeft toegedekt.

Fernand Bonneure

Paul Joostens en Brugge. Catalogus samengesteld door Willy van den Bussche, conservator van de Provinciale Musea. Uitgave Provincie West-Vlaanderen, 1982, 120 + 24 pag. Talrijke illustraties in kleuren en zwartwit.