Ons Erfdeel. Jaargang 26

Ed Leef lang: het schoolleven.

De school is een klein domein, een tijdelijk reservaat tussen kleuter- en arbeidswereld. Als er poëzie uit voort kan komen, dan hangt de kwaliteit ervan grotendeels af van de schaalvergroting, van de overtuigingskracht waarmee de dichter deze kleine wereld tot een exemplarische kan omvormen.

Ed Leeflang laat zich niet vastpinnen op één doel: hij neemt snel variërend, verschillende perspectieven in tegenover het schoolleven. Zo bevat zijn bundel naast een portretgalerij van leermeesters, een reeks persoonlijke herinneringen, anekdotes en persoonlijke situaties uit zijn schoolleven die voor de lezer de lijfelijke ervaring en de echtheid van beleving waarborgen maar voortdurend neemt hij ook afstand van dit wereldje; hij observeert en filosofeert en heeft oog voor de lezer die in het schoolleven iets van het ruimere leven, van de menselijke relaties in het algemeen wil herkennen.

Deze houding van perspectiefwisselingen zet zich ook in de structuur van de meeste gedichten door: Leeflang gaat uit van een observatie, een anekdotisch accent dat hij met enkele toetsen uitwerkt, waarna hij met meditaties en veralgemeningen de dieper liggende dimensies uit de anekdote puurt. Deze dichtwijze kan men oertraditioneel noemen, maar het is ook een structuur die zeer gevat een doorsnee lesuur op school weerspiegelt. En zo braaf en traditiegebonden komen deze gedichten ook weer niet over; Leeflang ontwijkt het simplisme en de eentonigheid doordat hij verschillende brillen opzet voor eenzelfde situatie, steeds uit andere, onverwachte hoeken kijkt en meestal plaats inruimt voor de lezer om de opgeroepen suggesties te kunnen volgen naar hun ongrijpbare betekenissen.

Deze rijkdom van perspectieven vind je eerst en vooral terug in de voorstelling van de talrijke onderwijzers die in deze bundel op Pennewips plek plaatsnemen; vrouwen en mannen die emotioneel zeer uiteenlopend op het klasleven reageren. De klas wordt ingericht als een warm nest, een vervangende moederschoot die de vijandige en moordende wereld daarbuiten uitbant en doet vergeten. Daarin kunnen de bangen zich thuisvoelen en ‘vergeten dat ze in verkeerde / plannen zijn geboren’. In deze wereld kan nog iedereen prins zijn, bestaan er geen onderdanen:

Hij is prins, hij wil geen onderdanen,
want zij zullen allen in elk geval prinsen zijn:
prins verkoper, prins bloemist,
prins huisvrouw en prins dode. (p. 9)

Het is een kleine plaats waar gelijkheid gerespecteerd kan worden of een ingekapselde utopie kan zegevieren over de vervlakking van moeders ‘als een tv-serie / zo benauwend vasthoudend -’ Idealen, pure verlangens worden er soms verwezenlijkt zoals, zij het hyperbolisch misvormd, in volgende slotstrofe:

Op het bord zij waaren en hij hete;
ze is er voor het zijn, niet voor het weten,
naar kennis heeft ze nooit gedorst.
Ze is zo groot, zo warm, zo zondig;
ze geeft straks heel de klas de borst. (p. 31)

of in:

...Er is geen kind bij haar
verlegen; het kan toevallig altijd

wat het mag. (p. 39)

Denk nu niet dat dit schoolleven zo opgehemeld en verheerlijkt in heel de bundel wordt voorgesteld. Al bij al overheersen eigenlijk de gevoelens van onmacht en weerloosheid, van steeds dreigende teleurstelling en overrompeling want ‘De wereld is het wetenswaardige / en die dringt door tot in haar klas,’ De enthousiaste natuurontdekker die niet kan slapen van

[p. 434]

nieuwsgierigheid en erin slaagt om als leerkracht zijn talent voor verwondering ook op zijn leerlingen over te brengen, is in deze bundel zoals in de werkelijkheid een uitzondering. Vooral de leerkrachten in deze gedichten gaan gebukt onder de wetten van de huidige wereld die uiteindelijk ook in de klas de plak zwaaien. En dan haakt de meester af, haat en minachting verlammen hem en hij klampt zich vast aan een irreële intieme band (Hij mag niet allen en hij houdt van één) of aan de moeheid van de cultuurdrager die uitzichtloos uitstarend over zijn correcties, de onverschilligheid van zijn leerlingen incasseert, opgevreten wordt door hun jeugd en levenslot en uitmondt in zelfbeklag en eenzaamheid. Dan slaat zijn openheid om in irritatie voor het kind en het wereldbeeld dat het zo gulzig tentoonspreidt:

Als de verjarende rondgaat
met prikkers-worstje, uitje, blokje kaas-
ziet zij met wrevel toe hoe ze dit
achteloos naar binnen werken, met domme haast
van wie niet proeven.
Dat vanzelfsprekende van sterken
vervult haar met een oude haat, net nog
meegekregen, tegen allen die steeds mogen
en niets hoeven. (p. 11)

Het perspectief van de leerling en het kind komt minder aan bod: het leeft tenslotte in een wereld waaraan de volwassen leerkracht Leeflang hoe dan ook vreemd is (want zij kan toch niet bij hun dromen komen (p. 47). Het duldt in het beste geval zijn leermeester en eist van hem of haar dat zij een cursus volgt ‘om het oergeduld waarmee de stenen / spreken snel op te doen’ (p. 45). De leerlingen zijn het evenbeeld van hun meester in hun teleurstelling, hun geletterdheid, hun overladen magen en geesten:

Hij neemt het ze al niet meer kwalijk
dat zij hun groei niet eens aanvaarden
en zich verzetten tegen het beroep
dat jarenlang gedaan wordt op
de medeplichtigheid van hun verstand. (p. 26)

Maar wat te doen met de poëzie? Klinkt het hierboven geciteerde slot niet wat saai, wat al te omslachtig? Deze gedichten mogen dan al een genuanceerd beeld van het schoolleven bieden, een rijke schets van diverse gevoelsreacties bevatten, zijn ze ook poëtisch interessant? Ja, als je poëzie niet onvoorwaardelijk in tegenstelling met het proza wil blijven zien. Leeflang houdt zijn lezers graag binnen het gedicht met een netwerk van abstracties die meestal diepzinnig en rijk gestoffeerd zijn en soms wijdlopig. Hij laat (eindelijk) ook het verstand, het meditatieve denken zijn kracht in gedichten uitdrukken en schrikt er dus niet voor terug abstracte woorden, gedachtegangen, onverbloemd en onversierd, in zijn verzen te etaleren. Daardoor is zijn dichtbundel ook rijk aan wijsheid en soms op het randje, te levenswijs en moralistisch. Die wijsheid ontaardt tot belerende spreekwoordelijkheid als zij in een slotakkoord wordt gebundeld tot een pointe zoals:

... Wie durft te kennen

het gruwlijke in, heeft met meer
reden lief. (p. 38)

of

Wie tot heil veroordeeld is,
komt pas op adem in de hel. (p. 22)

Maar zulke passages wegen niet op tegen de veel meer voorkomende, sterk poëtische regels als:

Wat is nauwkeurigheid natuurlijk
in de bouw van vlinders, in de oogbal
en zo zeldzaam in de geest. (p. 28)

Wat Leeflang meer parten speelt in zijn poëzie, is zijn geforceerde vrees voor het literair klinken, voor het wegende, plechtige woord dat kernachtig maar onwoon, onalledaags zou overkomen. Deze absolute prioriteit van het onopvallend, gewoon spreken, alsof het allemaal zonder kunstgrepen van de lippen rolt, leidt meer dan eens tot nietszeggendheid of een verwaterde zegging. Dezelfde vrees voor het ongewoon klinkende woord doet hem ook gedurfde, onverwachte beelden of taalsprongen vermijden, waardoor zijn poëzie onnodig aan ‘punch’ en pregnantie inboet. Na de rust van de gedachte zou de verrassing van het beeld voor een weldoend tegengewicht kunnen zorgen. Zolang het alledaags doen of ‘toontje’ niet opvalt, is het doeltreffend. Zodra het de lezer op de zenuwen begint te werken, verdient het de naam van retoriek, de retoriek van de gewoondoenerij en het antiplechtige. Op dat moment verarmt zo'n houding de poëzie en haar mogelijkheden. Dramatische gebeurtenissen (zoals de zelfmoord van de leerling) verzinken daardoor zonder effect tussen de regels, versregels worden onnodig amuzikaal zoals

Niet hiervoor zijn ze uit
een Berberdorp gehaald en op het vrolijk boekenhoekje naast de cavia gezet. (p. 45)

Met zijn al te grote vrees voor het literaire woord, bereikt hij juist het ongewenste doel: hij wordt breedsprakig, al te losjes of gemaakt en banaal.

Ed Leeflangs poëzie is eigentijds door haar aandacht voor de kleinschalige wereld zoals de school, door haar intens bezig zijn met gevoelens en door de realistische alledaagse toon waardoor de verbeelding en de poëtische durf wel eens in het gedrang komen. Wat mij het meest van deze bundel zal bijblijven, zijn de rustige, mooi verwoorde meditaties en de durf om te denken in poëzie.

Armand van Assche

Ed Leeflang, Op Pennewips plek, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1982, 52 p.