Ons Erfdeel. Jaargang 26

[p. 429]

Biografie van J. van Oudshoorn.

Twee banden waren er nodig om de ruim 900 bladzijden tellende dissertatie van Wam de Moor over J. van Oudshoorn te bevatten. Het levensverhaal telt 730 bladzijden, de rest gaat op aan de verantwoording, noten, enkele bijlagen, bibliografie en een register.

Er is weinig bekend over het leven van J.K. Feijlbrief (1876-1951) die zich verschuilt achter het pseudoniem J. van Oudshoorn. Ook De Moor moet in zijn boek regelmatig toegeven, dat afdoende informatie op een aantal belangrijke punten in de biografie ontbreekt. Eigenlijk geldt alleen voor de laatste Haagse periode van Feijlbrief, dat er voldoende materiaal voorhanden is om een duidelijk beeld te krijgen van diens leven.

Het zal dan ook enigszins noodgedwongen zijn, dat in het levensverhaal de nadruk zo sterk is komen te liggen op het werk van Van Oudshoorn. Wat overigens niet wegneemt dat er ook ruime aandacht wordt geschonken aan andere zaken: Feijlbriefs ambtenaarschap in Berlijn, zijn relatie met Frans Coenen die als stimulator en literair agent optrad; zijn briefwisselingen met uitgevers (hij was een ongeduldig en niet erg gemakkelijk auteur); de problematische relatie met zijn Duitse vrouw; de diensten die hij tijdens de Tweede Wereldoorlog verleende aan de Afdeling Boekwezen van het Departement voor Volksvoorlichting en Kunsten.

De pretentie van De Moor is bij dit alles, dat zijn boek ‘niet volledig maar wel afdoende’ zou moeten zijn: ‘Afdoende in de weergave van het feitenmateriaal. Afdoende in de analyse van het voornaamste werk. Afdoende in zijn optiek en visie op deze niet onderschatte, maar wel weinig gekende auteur. Afdoende tenslotte in zijn portrettering van een ambivalente burger-kunstenaar van de twintigste eeuw’ (p. XXI).

Het is moeilijk in kort bestek recht te doen aan een boek van een omvang als het onderhavige, de vrucht van een kleine 25 jaar min of meer intensieve studie. Kritiek in de trant van: de naam van Frits Smit Kleine komt twee keer voor in het boek en wordt op twee verschillende manieren fout geschreven (Smidt en Schmidt), zal als minder adekwaat beschouwd worden. En hetzelfde geldt voor betrekkelijke kleinigheden als dat De Moor in 1885 (hij bedoelt waarschijnlijk 1886) dominees laat preken tegen o.a. Louis Couperus, terwijl er op dat moment nog geen proza van Couperus is om tegen te preken (p. 165).

Mijn bespreking van deze biografie zal zich niet begeven in discussies over het werk van Van Oudshoorn en de interpretatie daarvan. Ik beperk mij tot de volgende kwesties: de paradox die volgens De Moor Feijlbriefs leven beheerst, enkele methodische kwesties en de inrichting van het boek.

De Moor onderkent bij Feijlbrief/Van Oudshoorn een paradox: ‘Anders dan de meeste kunstenaars wier vorming tegen het einde van de vorige en het begin van deze eeuw plaatsvond, scheidde deze auteur zijn schrijverschap telkens opnieuw van zijn burgerschap. Op een paradoxale wijze werd de tegenstelling dichter/burger [...] in deze schrijver zichtbaar’. De schrijver Van Oudshoorn bepaalde zich feitelijk tot de burgerlijke moraal en de burger Feijlbrief bleef toch zijn kunstenaarschap trouw ‘door zich telkens opnieuw tot de schrijver Van Oudshoorn te transformeren’ (p. XV). Deze paradox wordt zichtbaar zowel in de werken als in het leven van de auteur.

De Moor hecht nogal veel waarde aan deze paradox. Hij opent er zijn verantwoording mee en hij hanteert hem ook later enkele malen om gebeurtenissen in Feijlbriefs leven te duiden. Het is de vraag of deze paradox terecht zo'n zware lading krijgt in de beschrijving van het leven van Feijlbrief. Natuurlijk, er is een zekere spanning tussen de auteur Van Oudshoorn en de burger Feijlbrief en het staat buiten kijf dat Feijlbrief erg gesteld was op het handhaven van zijn pseudoniem, maar het plaatsen van het gehele leven en werk in het licht van deze paradox doet enigszins geconstrueerd aan. ‘De paradox die Van Oudshoorns leven beheerste’ komt volgens De Moor nergens zo duidelijk naar voren als in zijn verweer tegen de aanklacht van collaboratie (p. 609). Inderdaad maakt Feijlbrief in dit verband een uitermate curieuze splitsing tussen Van Oudshoorn en Feijlbrief. Maar veel meer dan een noodsprong tegen beter weten in van een in het nauw gebrachte kat kan men daar toch eigenlijk niet in zien. De oorlogshandelingen van Feijlbrief wekken ook op geen enkele wijze de indruk dat hij toen reeds deze splitsing hanteerde. Dat hij in brieven van 1950 en 1951 deze scheiding ook nog aanbracht, heeft dan weinig bewijskracht meer. Overigens springt De Moor ongelukkigerwijs net in zijn oorlogshoofdstuk nogal willekeurig om met het gebruik van de namen Van Oudshoorn en Feijlbrief.

Ook op een aantal andere plaatsen doet de bespreking van de paradox meer aan als een constructie die aan het materiaal wordt opgelegd, dan één die door het materiaal wordt opgeroepen. Een voorbeeld. Op p. 264 merkt De Moor naar aanleiding van een passage in een brief van 12 april 1916 aan de uitgever Brusse op: ‘De opmerkelijkste uitspraak lijkt de mededeling dat hij bereid is om aanstootgevende fragmenten weg te laten. Maar als we het zó formuleren, dat Feijlbrief bereid is dit te doen, terwijl Van Oudshoorn het beter zou vinden het werk te geven

[p. 430]

J. van Oudshoorn (1876-1951) (Fotoarchief Letterkundig Museum).

zoals het ontstaan is, verliest de uitspraak aan opmerkelijkheid en past zij geheel in de paradox van dit leven’. Afgezien van de vraag waarom deze kwestie hier wél opmerkelijk is en enkele bladzijden en maanden eerder niet - ook in 1915 toonde hij zich al schraplustig - is er de vraag naar de verhouding van deze interpretatie met de oorspronkelijke formulering van de paradox (de schrijver Van Oudshoorn bepaalde zich daar tot de burgerlijke moraal). Maar bovenal is er de vraag of een dergelijke constructie noodzakelijk is, als er een eenvoudige en voor de hand liggende verklaring mogelijk is: ter vergroting van zijn publikatiemogelijkheden wil Van Oudshoorn/Feijlbrief best zijn werk aanpassen. Er is geen enkele aanwijzing dat dit een worsteling van de dichter en de burger met zich meebrengt.

In dit verband wil ik nog aandacht vragen voor een andere kwestie. Sprekend over het langdurige zwijgen van Van Oudshoorn na 1928 verklaart De Moor dit uit het bekend worden van Feijlbriefs pseudoniem onder het motto: als vrijuit schrijven niet mogelijk is, dan maar zwijgen (p. 513). Er zitten mijns inziens enkele onduidelijkheden aan deze zaak. In de eerste plaats blijft het merkwaardig, dat het bekend worden van het pseudoniem in 1928 middels een brochure van Nijhoff zoveel ingrijpender voor Feijlbrief geweest zou zijn dan het bekend worden in 1926 van zijn pseudoniem in het Berlijnse ambtenarenwereldje. Verder vraagt die datum van 1926 óók om nadere toelichting. Immers in 1924 al is er sprake ven een Berlijns clublid van Feijlbrief dat met hem correspondeert over zijn werk (p. 390). En ook al eerder in 1914 ging zijn ‘gêne’ voor het schrijverschap (p. 147) niet zover, dat hij in een brief aan één van zijn superieuren niet melding kan maken van het feit, dat hij op de ochtend na zijn huwelijk ‘eenige uren op de schrijfmachine gewerkt’ heeft (p. 144).

Het was De Moors doelstelling een artistiek-wetenschappelijke biografie te schrijven. Waar het eerste deel van deze samengestelde doelstelling leidt tot passages als ‘Stel ik mij Van Oudshoorn voor als het kind Jan Koos Feijlbrief dan zie ik hem als een aan zichzelf overgelaten jongetje, opgesloten in een kleuterstoel’ (p. 7) en ‘Ik stel mij voor dat hij enigszins onwillig, maar goedmoedig, deelnam aan het hoedjebal en boompje verwisselen dat dan onvermijdelijk volgde [...]’ (p. 453) betwijfel ik of de auteur geheel in zijn opzet is geslaagd. Belangrijker echter is een andere kwestie. De Moor ontleent aan Dresden een nadere formulering van wat hij van plan is: ‘Wat de kunstenaarsbiografie en eigenlijk iedere biografie dus moet doen, is een beschrijving geven van de wijze waarop een bepaald leven tot bepaalde werken gekomen is, hoe een mens zijn gedachten, zijn emoties, kortom zijn leven getransformeerd heeft in zijn werk’ (p. XXIX). Het probleem is, dat dit programma eigenlijk alleen maar te verwezenlijken is als er voldoende informatie is over het leven van de auteur. Dat nu is bij grote delen van Feijlbriefs leven niet het geval. Het gevolg hiervan is, dat over alle beschouwingen over het verband tussen het leven van Feijlbrief en het werk van Van Oudshoorn een waas van onzekerheid en speculatie komt te hangen. In plaats van leven en werk die elkaar verhelderen zitten we hier met een leven dat voor een groot deel zo goed en zo kwaad als het gaat opgebouwd wordt uit het werk. In het ene geval gebeurt dat overtuigender dan in het andere. Hoeveel feitelijke overeenkomsten tussen de lotgevallen van een auteur en zijn personage er ook mogen zijn, toestemming voor de identificatie van de twee valt er niet aan te ontlenen. Als De Moor louter naar aanleiding van Bezwaarlijk verblijf komt tot speculaties over een enscenering door Feijlbrief van zijn mislukte Antwerpse avontuur en overwegingen van zelfmoord (p. 501), dan lijkt hij wel wat ver te gaan. In feite is iedere zelfmoord in de boeken van Van Oudshoorn een krachtige waarschuwing om uiterst voorzichtig te zijn met het vereenzelvigen van de auteur met zijn personages.

Een andere methodische kwestie is deze. In zijn analyse van de werken van Van Oudshoorn maakt De Moor ecclectisch gebruik van de verworvenheden van de moderne literatuurwetenschap. Met een beroep op enerzijds zijn biografische doelstelling en anderzijds de leesbaarheid acht hij zich ontslagen van de verplichting volledige verhaalanalyses te geven. Hetzelfde geldt voor de ‘receptie-esthetische en filologisch/teksteditorische kanten van deze biografie’ (p. XXIII). Behalve bij de roman Willem Mertens' levensspiegel beperkt De Moor zich tot drie zaken: ‘het ontstaan, de interpretatie van de belangrijkste aspecten van het werk als geheel en de ontvangst van het werk. Waar de ontvangst voor de auteur van betekenis was, heb ik dit aange-

[p. 431]

geven. Ik erken dat hierbij de persoonlijke selectie van wat belangrijk was een grote rol speelde’ (p. XXIV).

Ook als men de auteur wil toegeven, dat volledige analyses in bovenbedoelde zin niet van hem verwacht mogen worden, is datgene wat vervolgens bij de analyse van de verschillende werken gepraktiseerd wordt een permanente verrassing. De analyses blijken niet alleen onvolledig te zijn, maar ook volledig onsystematisch. Welke aspecten van de verhalen en van hun ontvangst aan de orde gesteld worden, is afhankelijk van de willekeur van de onderzoeker. Als het hier allemaal afzonderlijke artikelen betrof, zou dit niet zo problematisch zijn, maar in een boek doet deze gang van zaken ernstig afbreuk aan de samenhang van het geheel.

Een en ander valt te illustreren aan de hand van een opsomming van de verschillende manieren waarop de ontvangst van een aantal werken besproken wordt:

Bij de bespreking van Willem Mertens' levensspiegel wordt met name aandacht geschonken aan drie recensies die volgens De Moor door Feijlbrief als de meest wezenlijke ervaren werden.

Bij Louteringen wordt er ook gesproken over de ontvangst na Feijlbriefs dood en wordt de ontvangst geanalyseerd aan de hand van de vraag wat er voor moralistische en wat er voor esthetische kritiek was. Bovendien blijkt deze analyse vervolgens als uitgangspunt gebruikt te worden voor de analyse van het werk (waarbij de tijdgenoot van Feijlbrief dan alsnog van zijn ongelijk overtuigd wordt).

Bij Zondag wordt de ontvangst na de analyse behandeld, in tegenstelling tot de gang van zaken bij Willem Mertens en Louteringen. Bovendien wordt hier een paragraaf gewijd aan de opvoering van 1970.

De ontvangst van Tobias en de dood is geordend aan de hand van vier drukken (waarvan twee na Feijlbriefs dood). De bespreking van de ontvangst kost hier meer bladzijden dan de analyse van de inhoud van de roman. Wat de leidende gedachte is bij de bespreking van de ontvangst is - zoals vaker - onduidelijk.

De ontvangst van In memoriam wordt eigenlijk niet afzonderlijk besproken maar vormt wel weer uitgangspunt van de analyse.

De ontvangst van Bezwaarlijk verblijf wordt niet besproken ‘aangezien de schrijver zelf van deze waarderende ontvangst uiteraard geen weet heeft gehad’ (p. 495). Een motivering die a) aan kracht verliest in relatie met eerdere aandacht voor de ontvangst van werken na Feijlbriefs dood en b) een niet geringe belasting vormt voor een aantal eerdere ontvangst-besprekingen, omdat hier de suggestie wordt gewekt, dat steeds het verband duidelijk wordt gemaakt tussen de waardering en het lot van de auteur (quod non).

Wat betreft Achter groene horren worden de contemporaine en de latere ontvangst in één vloeiende beweging behandeld en blijkt ook het morele oordeel van De Moor zelf van belang te zijn.

De fantast tenslotte wordt geanalyseerd aan de hand van één recensie van Bordewijk.

Wat geldt voor de behandeling van de ontvangst van de boeken geldt ook voor de keuze van de verhaalaspecten die geanalyseerd worden: een duidelijk systeem zit er niet in.

Een opus van 900 bladzijden vraagt niet weinig van het organisatietalent van de auteur. Gezegd moet worden dat De Moor zich veel moeite geeft een degelijke bewegwijzering aan te brengen. Door de uitgebreide besprekingen van afzonderlijke werken als excursies te betitelen hoopt hij de alleen biografisch geïnteresseerde lezer de gelegenheid te geven deze over te slaan. In hoeverre een dergelijke lezer een ongestoorde pleziervaart beleeft op de verhaalstroom van dit boek (om een beeld van de auteur zelf te lenen) waag ik niet te beoordelen. Voor de lezer van het hele boek geldt mijns inziens, dat het geheel toch niet al te overzichtelijk is. Eén oorzaak daarvan lijkt mij de hierboven gesignaleerde systeemloosheid van de analyse-hoofdstukken. Ook de omstandigheid dat men al vrij snel in het begin van het boek stoot op de breed uitgemeten discussie over het al dan niet autobiografische karakter van Het onuitsprekelijke draagt niet bij tot de overzichtelijkheid. De aanwezigheid van een aantal elementen van zelfrechtvaardiging en een gang naar Canossa maakt dit hoofdstuk tot een Fremdkörper binnen het boek. Wellicht had deze discussie beter in een bijlage ondergebracht kunnen worden.

Sommige stukken zijn ook wel erg lang uitgesponnen (bijvoorbeeld het verhaal over Feijlbriefs vriend Schmitt en de zeer uitgebreide beschouwingen over Coenens Een zwakke). Al met al treden er ook nogal wat herhalingen op en enkele malen zijn er wat inconsequenties of iets wat daar veel op lijkt: de mededelingen over Feijlbriefs beeld van zijn moeder op p. 18 en 122 stroken wellicht niet geheel met elkaar; op p. 356 wordt de bevordering tot directeur van de kanselarij als oorzaak gezien van een groeiend zelfrespect, dat zich manifesteert in Feijlbriefs contacten met zijn uitgevers. Op p. 369 wordt deze toegenomen strijdbaarheid in relatie met zijn uitgevers toegeschreven aan de ontmoeting met Boutens en het lidmaatschap van de Vereniging voor Letterkundigen. Op pp. 553-554 wordt over Feijlbriefs condoleantiebrief aan de weduwe van Willem Kloos opgemerkt, dat het ‘een welhaast lyrisch rouwbeklag’ is, dat ‘zijn ontzag voor de animator van de tachtiger beweging naar alle waarschijnlijkheid

[p. 432]

juist typeert’. Op p. 379 echter heette het over dezelfde brief, dat hij ‘in vrij conventionele bewoordingen’ is gesteld en dat het moeilijk is de portee van deze woorden vast te stellen.

Tot slot nog één opmerking over de inrichting van het boek die een omissie betreft. Dat dit boek alleen maar een persoonsnamenregister bevat en geen titel- en zaakregister doet afbreuk aan zijn bruikbaarheid. Iemand die iets voor de hand liggends wil weten als wat er nu precies aan de hand is met het pseudoniem Van Oudshoorn, iemand die wil weten op welke plaatsen er iets over homoseksualiteit wordt opgemerkt, iemand die wil weten waar overal het verhaal Pension Mordau besproken wordt, kan nu op deze vragen alleen maar antwoord krijgen door het hele boek door te nemen.

De hierboven gegeven beschouwing wekt wellicht de indruk, dat een negatief eindoordeel over het boek onvermijdelijk is. Zo eenvoudig is het echter niet. Het is duidelijk, dat er ook een aantal positief te waarderen aspecten aan het boek is. Het is al met al een indrukwekkende hoeveelheid bio- en bibliografisch materiaal, plus een aantal hoe dan ook waardevolle beschouwingen over het werk van Van Oudshoorn. Het geheel moge de maker wellicht niet voorbehoudloos prijzen, een aantal onderdelen doet dat nadrukkelijk wél.

Nop Maas / Nijmegen

Wam de Moor, Van Oudshoorn. Biografie van de ambtenaar-schrijver J.K. Feijlbrief, Arbeiderspers, Amsterdam, 1982, 2 delen, 480 + 412 p.