Ons Erfdeel. Jaargang 26

Het poëtisch Tao.

Tijd heeft in de poëzie van Tentije altijd al een centrale plaats ingenomen. In zijn eerste bundel Alles is er van 1975 was zij al levensgroot aanwezig. Tentije focuste daar vooral op het facet van het onontkoombare verval, dat in kiem al aanwezig is vanaf dat iets er is. In Alles is er was er nog wel sprake van pogingen zich aan bederf, verval, immer in dreiging aanwezige ontbinding te onttrekken. Alles is er was in zoverre een moeilijke bundel dat de plaatsen en de situaties waarin het dichterlijk ik tegen dit verschijnsel opliep, legio waren en uitermate divers.

In zijn tweede bundel, Wat ze zei en andere gedichten, 1979, worden uit die ontbinding in factoren toch nog elementen gehaald en bewaard, die kunnen worden ‘geconserveerd’, al was het maar in lyriek. Herinneringen, restanten. De toon werd rustiger, vergeleken bij de eerste bundel zelfs ingetogener, voor zover dat bij Tentije kan. Wat ze zei en andere gedichten is een zeer vloeiende bundel.

Nu verscheen, eind 1982, de derde bundel: Nachtwit. Geserreerder nog, vloeiender nog, weer met een aspect van tijd als centraal thema, in een volstrekt poëtisch evenwicht. Met opzet gebruik ik dat woord, ‘evenwicht’.

De wanhoop om het niet te behoudene uit Alles is er, de illusie het tijdgebondene toch nog te kunnen bedden in poëzie in Wat ze zei, krijgen in Nachtwit hun voortzetting in een soort observatie-filosofie die uitgaat van de onmogelijkheid ook maar iets te kunnen vangen in welk concept dan ook. Alles beweegt. Verandert. En wat hier het belangrijkste is: alles slaat voortdurend om in zijn tegendeel, en elk tegendeel bevat, voor wie ziet, de kiem al van zijn antagonist.

Deze gewaarwording, herkend in ontelbare situaties en objecten, ligt aan de basis van Nachtwit. Zij staat lijnrecht tegenover de gangbare opvatting dat al wat is, juist niet zijn tegengestelde is. laat staan zijn ontkenning. Door deze gangbaarder opvatting, goed voor tal van behaaglijke zekerheden was Tentije eigenlijk al met zijn eerste twee bundels aan het heenbreken. Vooral het ‘panta rhei’ van Wat ze zei preludeerde hier al op. In Nachtwit is het helemaal helder geworden. In Nachtwit is sprake van ononderbroken verandering van tijd, zelfs de illusie van vasthouden in poëzie of anderszins is hier volstrekt losgelaten. Nachtwit is bijna onthecht helder.

Nachtwit drijft op tegendelen, polariteiten. Want het zijn juist de polariteiten die de geladenheid veroorzaken zonder welke er geen trilling of beweging kan zijn. De hele bundel vibreert tussen polariteiten: winter - zomer, leven - niet-leven, lichtgevoeligheid - ‘doodzwart’, enz. Elke polariteit die tot het uiterste is doorgevoerd, slaat om: leven wordt nergens levendiger dan in dood, of: pas het heel heel oud zijn nadert de baarmoeder. Het openingsgedicht is in dezen programmatisch, op vele niveaus:

Plataangrijs en slijtend
naar een jonger en jonger wordende vorm
door wingerd omrankt, in steen gerijpte druiven
z'n voorhoofd zo leeg als z'n ogen
een eeuwenoud jongensgezicht

in geen enkele spiegeling zijns gelijke
stijgt uit 't bekken geboorte
als dood naar hem op
onlesbare schaamlippen van aangroeiend mos
sluiten zich om de bron, 't water
dat nog welt uit z'n mond

onder 't loof en de druiven een moment
langs een kloppende fontanel-

zo'n schoot die hem misschien maar even wiegt
terwijl 't overige voortdurend liegt.

Deze poëtische filosofie erkent

[p. 426]

Hans Tentije (^o1944).

de onmogelijkheid ook maar iets te vragen in welke vorm of concept dan ook. Het moment waarop iets omslaat in zijn tegendeel, ligt op het punt van de uiterste expansie, als het zijn verste uitrekking heeft bereikt. Het omslaan is echter voorbereid door het feit dat in alles het tegengestelde al in kiem zit, van begin af aan. Geen yang zonder yin, geen zomer zonder wintergedachten, of andersom. De laatste regel van de bundel, volmaakt: ‘'t dunste ijs van de zomer’. Of de eindregels van het gedicht Deze weg ‘hoe verder ik terugdeins, hoe meer / 't me raakt’. Het is die basiservaring waarop elk gedicht terugkomt.

En de bundel als geheel is daar ook op opgetrokken.

Zij bestaat uit twee afdelingen: Schaduw van seringen en Nachtwit. Schaduw van seringen geeft zeventien getitelde gedichten, Provençaalse fontein was daarvan het openingsgedicht. De tweede afdeling, Nachtwit, is naar keuze te lezen als acht op elkaar volgende en op elkaar aansluitende titelloze gedichten, of als één groot poëtisch episch fragment op acht bladzijdes.

In Schaduw van seringen als onderafdeling overheersen winterlijke ervaringen, sneeuw, ‘het sneeuwen / van de as / over de met sneeuw bedekte vlakte’ (in het titelgedicht van deze afdeling), ‘deze winterse lucht (...) / waaruit het niet wil sneeuwen hoewel ik wil dat het sneeuwt’ (December). Het diepste van de winter, de ijsschotsen (Na, naast elkaar), de verste afstand daarop af te leggen, of zoals het titelgedicht van deze afdeling aanduidt: ‘naar een des te volmaakter zwart / waarin komen is als gaan, gaan / als nooit weg te zijn geweest - / die afstand af te leggen’.

Die afstand af te leggen is in de winter tasten naar hitte. In alle hitte heet het gedicht, even over de helft van de eerste afdeling, waarin dát vorm krijgt. ‘(I)n alle hitte blijft het beeld hardnekkig sneeuwen’. Welk beeld?

Van een vage zij. Nergens in het eerste deel is dan al sprake geweest van een zij, hier komt zij voor het eerst op. Maar in de tweede afdeling domineert zij, en is hitte haar entoerage. Daarom fungeert in het eerste sneeuwdeel In alle hitte als kiem van het tegendeel, als de aanzet tot het moment waarop de verste afstand in sneeuw en koude kan omslaan tot de andere pool.

Die pool is zij, en hitte. En deze tweede afdeling heet o.m. dáárom dan ook Nachtwit (rijm, bevroren neerslag van mist, denk ik), zoals de eerste daarom ook Schaduw van seringen heet, omdat alles in tegendeel omkeert. Het is alleen niet zeker dat er wel echt een zij is, in deze tweede afdeling. Het kan ook een herinnering aan een zij zijn, of een zoektocht naar een zij, in de hitte, of dagdromen van vrijen met een zij, aan zee in de zomer. Het ene tijdstip wisselt zijn inhoud met een ander, wat overblijft is ijl, niets.

Zoveel ijler, zoveel minder 't mijne

op dunnere bladen van de wind verstoven
brandende schaduwen in
nog zouter uitgeslagen, ingekeerder de tijd

of, even, teruggedreven naar de kust
't tijdverdrijvende, 't schuim in zich opzuigende
later er toen al was-

haar bewegingen tegenstrijdig als die van dit water
de gelijktijdigheid van eb en vloed
't in 't niets uitgespaarde.

Het vage ontmoeten, of juist niet ontmoeten, beschreven in termen van eb en vloed, maar dan tegelijk, herinnering of juist de onwenselijkheid daarvan, van bloedwarm en kil, maar dan ook tegelijk (‘'t nachtwit dat haar lippen stiftte’), van alles tot niets. ‘'t zachtst van haar billen / maar hoe vaster ik haar omklemd hield / des te meer me ontglipte-’.

Op het verste punt van de zomer, het heetste, de laatste golfslag (‘zich het vergeten herinnerend’), komt juist weer de kiem van het andere: ‘'t dunste ijs van de zomer’, die laatste regel van de afdeling. Net zoals de eerste afdeling, de sneeuwige juist eindigde met bloei: ‘haast zonder bloemen bloeien de iepen’.

Zo blijf je aan het lezen. Hoe verder je leest, hoe meer je terugbladert. Hoe intenser je door wil dringen, hoe meer dat het wijkt. ‘Vastere grond; geen stilstaan zo gauw / dat dit aanaardt / denkbeeldig de weg / die zich naar overal uitstrekt, waarop 't einde / onophoudelijk wijkt’. Poëtisch Tao, niets meer of minder.

Hanneke van Buuren

Hans Tentije, Naschrift De Harmonie, Amsterdam, 1982, 52 p.