Ons Erfdeel. Jaargang 26

[p. 327]

2.
Het Nederlandse omroepbestel: een poging tot cultuurpolitiek
Aad Kosto

Geboren in 1938 te Oegstgeest. Studeerde theologie en Nederlands recht aan de Gemeentelijke Universiteit Amsterdam. Is vanaf 1972 lid van de Tweede Kamer voor de P.v.d.A.
Adres: Noordeinde 7, NL-1873 JH Groot-Schermer.

Het Nederlandse omroepbestel is uniek in de wereld. Het is geen nationale omroep, het is geen staatsomroep met overheidsinvloed in de programma's, het is ook geen commercieel bestel met de programma's ondergeschikt aan winststreven.

De cultuurpolitieke conceptie is, dat organisaties van gebruikers delen van schaarse zendtijd krijgen toegewezen met de opdracht vanuit een eigen identiteit een volledig programma uit te zenden, ‘dat in redelijke onderlinge verhouding tenminste omvat onderdelen van culturele, informatieve, educatieve en verstrooiende aard’.

Kuitenbrouwer wees in zijn kritische artikel op het bestaan van de Omroepwet (van 1967) en de Telegraaf- en Telefoonwet 1904, als relevante wetten voor het omroepbestel. Tenminste zo belangrijk is de Wet op de omroepbijdragen van 1968. Die wet immers garandeert de betrekkelijke financiële onafhankelijkheid van het omroepwezen.

Er is bij de media veel belangstelling voor zichzelf. Dat verklaart wellicht dat inmiddels alweer een nieuw concept van de te verwachten medianota is uitgelekt en alom besproken. Een groot ochtendblad kraait uit dat V.V.D., AVRO, TROS en VERONICA triomferen in hun strijd tegen het zogeheten ‘stromingsartikel’. De tijd zal het leren.

De werkelijkheid is, dat de coalitie-partners in het kabinet, C.D.A. en V.V.D., pogen een politiek relevant stuk tot stand te brengen, dat een visie moet bevatten over een te voeren mediabeleid. Maar ondanks een regeerakkoord, óók over het mediabeleid, is het onwaarschijnlijk dat de dames en heren het, anders dan uiterst moeizaam, met elkaar eens zullen worden. Terwijl zij delibereren klinkt buiten helse ketelmuziek, waarvan de dirigenten in Hilversum zitten en de componisten in

[p. 328]

de fractiekamer van de V.V.D. in Den Haag.

Maar het wordt wel hoog tijd dat er een medianota komt. Al vrij kort na de medianota van minister Van Doorn van 1975, heeft de Kamer gevraagd nu eens door deskundigen te laten uiteenzetten, wat de gevolgen van nieuwe technische ontwikkelingen zouden kunnen zijn voor het wettelijk omroepbestel.

Het artikel van Kuitenbrouwer is ambivalent. Aan de ene kant merkt hij op dat het Bestel ‘veel van waarde’ bevat en dat het aan ‘een flinke opknapbeurt toe is’. Zelfs citeert hij met instemming Cohen Jehoram, die de Nederlandse omroep vergeleken met andere landen ‘een wonder van garantie voor openheid en pluriformiteit’ noemde.

Aan de andere kant stelt hij dat het Bestel niet meer te verdedigen is ‘als men ziet tot welke resultaten het in de praktijk leidt’.

Toegegeven moet worden dat de dagelijkse omroeprealiteit zich nogal heeft verwijderd van de ideële doelstelling, die de wetgever aan het Bestel ten grondslag heeft willen leggen.

Bij dit gegeven horen vragen. Moet het Bestel verdwijnen, moet worden geprobeerd leven en leer meer met elkaar in evenwicht te brengen of is er nog een derde mogelijkheid?

Niet alleen binnen, ook buiten het Bestel deden zich ontwikkelingen voor die van grote invloed zijn op de omroep. De techniek is zover ontwikkeld, dat van buiten en binnen de grenzen van het koninkrijk in de omroep kan worden ingebroken. Tienduizenden piraten, variërend van oprechte amateurs tot winstbeluste penoze, leveren van uur tot uur hun vaak hinderlijke bijdrage.

De verre oorsprong van de Nederlandse omroep is commercieel. De pionier, ir H.H.S. à Steringa Idzerda zond op 6 november 1919 drie uur muziek de ether in. Hij had belang bij de verkoop van ontvangtoestellen. Willem Vogt richtte de N.S.F.-omroep op, om ten bate van de Nederlandse Seintoestellen Fabriek de verkoop van radio's te stimuleren. Niet echt gelukkig met deze commerciële opzet stichtte Vogt een comité van luistervrienden, de H.D.O. (Hilversumse Draadloze Omroep), de latere AVRO. Het begin van het ideële Bestel. Met de komst van N.C.R.V., K.R.O. en VARA in 1925 en de VPRO in 1926 was het tableau van de Nederlandse omroep voor tientallen jaren gegeven.

De komst van de televisie in het begin van de jaren vijftig bracht wel veel beroering, maar nog geen wijziging in het patroon. Een Nota inzake Reclame Televisie van het kabinet De Quay uit 1961 werd in 1963 in de Kamer weggestemd.

Een confessioneel-liberaal kabinet Marijnen viel in 1965 over de omroepkwestie. Nadat in het kabinet Cals-Vondeling (KVP-PvdA-ARP) overeenstemming was bereikt over de uitgangspunten voor een eerste, alomvattende omroepwetgeving, loodste minister Klompé in het overgangskabinet Zijlstra de Omroepwet door de beide Kamers. Het is allang niet meer de schaarste aan etherfrequenties alleen, die de grondreden is voor regelgeving door de overheid.

Kenmerkend voor het Bestel zijn uit de samenleving voortgekomen omroeporganisaties. Er komt geen nationale omroep. Het Bestel is open, niet op winst gerichte nieuwe omroeporganisaties mogen de verscheidenheid komen vergroten.

De NOS wordt opgericht, met tot taak de belangen van de gehele omroep te behartigen, het facilitair bedrijf te beheren en een gezamenlijk programma te maken. In het bestuur zijn niet alleen de omroeporganisaties vertegenwoordigd, maar ook diverse aspecten van het culturele en maatschappelijke leven.

[p. 329]

Ook kerken, genootschappen op geestelijke grondslag en politieke partijen mogen op kleine schaal omroep bedrijven. En reclame wordt mogelijk bij de STER, rond het nieuws.

Deze hele conceptie werd politiek gedragen door de confessionele partijen en de P.v.d.A.. De V.V.D. voerde al jaren krachtig oppositie.

Men was voor de vrijheid van het omroep drijven en tegen het Bestel, dat men als een reservaat voor ‘de zuilen’ zag. De V.V.D. zou, zo meende men, buiten spel staan, terwijl de P.v.d.A. en de confessionelen in het Bestel hun spreekbuizen hadden.

Buitenspel en bovendien buiten de territoriale wateren bevonden zich in die jaren op Nederland gerichte t.v.- en radiozenders. Vanaf het kunstmatige R.E.M.-eiland maakten winstbeogende lieden zich op om Nederland te voorzien van commerciële t.v., terwijl enkele broeders in de textiel hun inkomsten verruimden door Holland te voorzien van een commerciële popradiozender.

Uit het Remeilandinitiatief werd de TROS geboren en VERONICA, uit zee verdreven door het Verdrag van Straatsburg, betrad het vaste land en meldde zich als VOO bij het legale Bestel. Samen met de EO, die het evangelie voller meende te kunnen brengen dan de N.C.R.V., vulden zij het tal van oude zendgemachtigden aan tot de bonte verscheidenheid die nu het Bestel kenmerkt. Zij het dat die verscheidenheid in het programma-aanbod minder tot uitdrukking komt dan wenselijk zou zijn.

De confessionele partijen (nu het C.D.A.) en P.v.d.A. verdedigen het omroepbestel. Volgens sommigen uit overwegingen van machtspolitiek, omdat K.R.O., N.C.R.V. en VARA hen toegang tot de massamedia zouden geven. Volgens anderen, onder wie ik mijzelf reken, vooral uit overwegingen van cultuurpolitieke aard. De waarheid is ongetwijfeld opgebouwd uit een samenstel van beide elementen.

Achterhaald is het schaarste-argument. Net als in België heeft de kabel die schaarste goeddeels teniet gedaan. Blijft een schaarste aan geld. Blijft de noodzaak regels te stellen. Ook voor toegang tot de kabel, die nog maar sinds kort als een nieuw medium wordt gezien in plaats van als een verlengde antenne.

Er was een tijd dat de afdeling requisieten bij de opnamen van een authentiek stukje Nederlands t.v.-drama het pakje Caballero zwart verfde, omdat reclame uit den boze was. In ongeveer diezelfde tijd verslikte een geïnterviewde wielrenner zich bijkans in zijn woorden, omdat hij voornemens was de naam van zijn sponsor in de microfoon te schreeuwen, voordat die haastig en gewetensvol werd weggerukt door een dienaar van het Bestel.

Vandaag is er, naast de STER en naast dat wat via de sportuitzendingen aanvaardbaar is verklaard, een onsmakelijke ratjetoe van openlijke en verscholen verstrengeling tussen omroep en commercie.

Er was een tijd dat in een programma redelijkerwijs de zendgemachtigde, die het programma uitstuurde, herkenbaar was.

Vandaag zijn vele zendgemachtigden vrijwel identiek in hun poging om met quizzen en gekochte series een groot publiek te behagen.

De omroepbladen waren ooit een extra ideëel bindmiddel tussen zendgemachtigde en achterban. Het betreurenswaardige artikel in de Omroepwet, dat stelt dat de abonnee op een blad geacht moet worden lid te zijn van de omroeporganisatie die dat blad uitgeeft, heeft manipulaties mogelijk gemaakt.

Zo kocht de AVRO ooit een bestaand familieblad en lijfde de abonnees als AVRO-lid in.

[p. 330]

Nieuwe zendgemachtigden kwamen met goedkope bladen en de K.R.O. handhaafde zich dank zij een Mikrogids.

Zonder een spoor van verwijt kan worden vastgesteld dat tallozen zich voor de keuze van een programmablad lieten leiden door hun draagkracht. En niet door een ideële voorkeur.

In 1975 is een balans opgemaakt, waarna door een aantal wetswijzigingen werd geprobeerd de uitgangspunten van het Bestel beter tot hun recht te laten komen. Maar sluitend was het niet. Kuitenbrouwers kritiek snijdt hout.

Moet de consequentie van dit inzicht nu zijn dat het omroepbestel maar moet ontploffen?

De voorstanders van die gedachte gebruiken vaak zware argumenten. Zo zou de vrijheid van meningsuiting in het geding zijn (die door belanghebbenden vaak wordt verward met de vrijheid van ondernemen) en zou de overheid op zijn minst ‘betuttelend’ bezig zijn.

Het bedrijfsleven zou in zijn natuurlijke streven worden belemmerd en aan de omroepconsument zouden keuzemogelijkheden worden ontnomen.

De tijd vermag veel. De partituur van de juistgenoemde ketelmuziek draagt een V.V.D.-stempel. En we leren dat de liberalen een niet-commercieel Bestel willen handhaven. Lijnrecht in strijd met een vroegere principiële opstelling. De verklaring is simpel.

Principes wijken voor het feit, dat de V.V.D. inmiddels drie geestverwante organisaties in het Bestel heeft (AVRO, TROS, VERONICA), die zich onlangs als ‘publieksomroepen’ als belangeneenheid hebben gepresenteerd.

Aan deze organisaties levert de V.V.D. bestuurders en te hunne bate bepleit de V.V.D. binnen het Bestel een eigen net, met meer commerciële vrijheid. Dat laatste zou overigens ook voor andere zendgemachtigden gelden.

Het is voor de V.V.D. niet meer nodig, zelfs ongewenst, dat het Bestel ontploft. Men ziet meer in verbouwen van binnen uit.

Terecht wordt aan de politiek verweten dat een visie op de nieuwe media te lang uitblijft. Te lang werd getalmd voordat opdracht werd gegeven tot wat het W.R.R.-rapport is geworden. Te weinig coulant was het beleid bij experimenten met de kabel. Te krampachtig was vaak de verdediging van het wettelijke Bestel.

Voor wie, als consument, voldoende geld heeft zal de kabel een groeiend aantal mogelijkheden bieden.

Voor de binnenlandse omroep wordt luister- en kijkgeld betaald. Voor de kabel een abonnementsbedrag. Dit laatste bedrag zal stijgen als straks, dank zij de omroepsatellieten, een geregeld aanbod van buitenlandse programma's mogelijk zal zijn. Want het buitenland zal auteursrechten claimen. Evenzeer als auteursrechtgerechtigden dat doen als piraten met speelfilms in de kabel inbreken.

In dit verband is de uitval van Kuitenbrouwer naar de overheid merkwaardig, waar hij stelt dat kabelexploitanten ‘actief als censor bij de overheid zijn ingelijfd’ omdat zij ‘kanalen moeten uitschakelen als daarop etherpiraten gaan zitten’. De grond van dit doorgifteverbod is immers schending van auteursrechten door derden!

Het beleid ten aanzien van de nieuwe mogelijkheden van de kabel zal ruimhartig moeten zijn. Wat het buitenland de eigen burgers biedt, moet hier gezien en gehoord kunnen worden.

Het bedrijfsleven moet individuele abonnees kunnen werven voor een kabelprogramma.

Aanvechtbare maatregelen om voor Nederland gemaakte commerciële program-

[p. 331]

ma's te weren kunnen achterwege blijven als bovendien wordt gezorgd voor voldoende advertentieruimte in het Bestel en de belangen van de gedrukte media worden erkend en ontzien.

Daarnaast kan de kabel ruimte bieden aan het oprechte lokale amateurisme. De harde piraten zullen het lang blijven proberen. Zij zullen moeten worden bestreden en niet alleen ter bescherming van het Bestel.

De consument komt straks ogen en oren tekort. De markt biedt videocassettes, beeldplaten en talloze t.v.-spelletjes. De tijd dat men massaal naar Hilversum luisterde en keek is voorbij. Het Bestel neemt in betekenis af, omdat de aandacht van het publiek is versplinterd. Hetgeen niet wegneemt, maar eerder onderstreept, dat het van belang is een niet-commercieel bestel te handhaven, om niet te zeggen: te koesteren.

Met nadruk merk ik hierbij op dat de kabel, zeker in het tweerichtingsysteem, van grote betekenis zal worden voor het aanzien van de komende samenleving. Het uitwerken van die mogelijkheden, die het omroepgebruik ver voorbij zullen gaan, zal gepaard moeten gaan met regelgeving.

Met Kuitenbrouwer ben ik van mening dat de belofte in het huidige regeerakkoord van een kabelraamwet moet worden gehonoreerd.

De grote discussie over de media is op komst. Het zal er daarbij om gaan de vrije keuzemogelijkheid voor de burgers zo groot mogelijk te laten zijn. Daarom moeten de grondslagen van het Bestel gehandhaafd blijven. Het is een stukje van ons erfdeel.