Ons Erfdeel. Jaargang 26

[p. 332]

Anton Korteweg (^o1944) (Foto Jan Stegeman).

[p. 333]

Tussen twee stilten
De poëzie van Anton Korteweg
Hugo Brems

Geboren in 1944 te Heverlee. Doctoraat Wijsbegeerte en Letteren in 1973 met als proefschrift Lichamelijkheid in de experimentele poëzie. Docent moderne Nederlandse letterkunde aan K.U.-Leuven en UFSAL te Brussel. Auteur van De brekende sleutel. Moderne poëzie geanalyseerd (1971) en van Al wie omziet. Opstellen over Nederlandse poëzie 1960-1980 (1981).
Adres:
Huttelaan 263, B-3030 Heverlee.

De weg van Korteweg is niet de langste weg om poëtische effecten te bereiken. Hij schuwt het image niet al is zijn produktie bescheiden van omvang en nogal onopvallend van toon. Zijn weg is, gewild of ongewild, die van het houvast aan een schabloon van poëzie. Aan dat van de neo-romantiek in zijn half-ironiserende, pasticherende variant, met knipoogjes naar de negentiende eeuw en naar de neo-romantische dichters van het verlangen, zoals J.C. Bloem. Hij debuteerde in 1971 met een bundel die de sprekende titel Niks geen Romantic Agony droeg, in 1973 gevolgd door het niet minder duidelijke Eeuwig heimwee drijft hem voort. In 1975 verscheen dan De stormwind van zijn hand. Verder verschenen, eveneens niet toevallig, een bloemlezing met doodsgedichten, en één uit het werk van de negentiende-eeuwse dominee-dichters: Vinger Gods, wat zijt gij groot. Het lijkt wel op een territoriumafbakening.

Ook zijn nieuwe bundel, Tussen twee stilten schuwt dat soort zelfsituering niet. Dit toont niet alleen die titel met zijn romantische connotaties, maar ook het citaat van Bloem, waaruit die titel afkomstig is, en dat als motto fungeert:

Niet te verzoenen is het leven.
Ten einde is dit wellicht nog 't meest:
Te kunnen zeggen: het is even
Tusschen twee stilten luid geweest.

Terwijl op de kaft, een romantisch allegorisch schilderij is gereproduceerd van de negentiende-eeuwse Engelse schilder G.F. Watts: Hope. In een column onder de titel Wat heet mooi (De Tijd, 10 september 1982) beschrijft Korteweg zelf dat schilderij: ‘...een bruine veertig jaar oude prentbriefkaart met een magere, treurende, allegorische dame Hoop die, gezeten op de aardkloot, nog klanken probeert te ontlokken aan een lier waarvan alle snaren op één na zijn gebroken’. In hetzelfde stukje, dat overigens vrijwel helemaal gaat over zijn gefascineerdheid door de dubbelzinnige ontroeringskracht van

[p. 334]

smartlappen, staat ook een commentaar bij de titel van die laatste bundel: ‘De gedachte van het leven als een moeizame pelgrimstocht op weg naar het licht, daar klopt niet zoveel van. Want we zijn wel op weg, maar van de ene stilte naar de andere’. Het is allemaal nogal uitdrukkelijk, en in de context van de heersende poëzie in Nederland, op directe herkenning gericht. Maar laat ons terugkeren tot het begin. Toen Korteweg in 1971 debuteerde, was zijn aanpak wél nieuw. Van Barbarber behield hij de anekdotische parlandostijl en het gevoel voor humor en ironie, maar meer nog, alsof de Vijftigers nooit bestaan hadden, keerde hij terug naar voorbeelden als Achterberg, Bloem, Nijhoff, en verder naar Rilke, naar de romantici, de grote en de allerminst grote. Daarmee introduceerde hij een poëzie die op twee nogal ongelijke benen staat, het romantisch verlangen en de intellectualistische reductie daarvan: Niks geen Romantic Agony, met een zinspeling op het boek van Mario Praz over de donkere, agonale aspecten van de romantiek. Hier dus geen ‘romantic agony’, wel de ironische droefheid om het gemis ervan, omdat alles zo gewoon is als het is. Zo het titelgedicht:

Vandaag is er weer eens herfst: mist, vallende blâren, schimmen,
e.d. attributen meer.

Je zou niet op willen staan maar doet het toch,
in de hoop dat het zich wreekt,
bijv. door de komst van de Grote Treurnis,
de Absolute Melancholie, de Zucht naar het Oneindige o.i.d.,
dan heb je dat tenminste nog.

Maar er komt niets:

buiten, op straat,
lopen in de mist op de gevallen blâren schimmige vrouwen;
doodgewoon
onmogelijk is het
ze te zien als Belles Dames sans Merci, of Persecuted Virgins.
Hoe je ook probeert.

Morgen waarschijnlijk weer zo'n dag.

Dadelijk herkenbaar in deze bundel was de afrekening (al is dat hier een groot woord) met een Calvinistische jeugd, iets wat terug te vinden is bij auteurs als Wolkers, Biesheuvel en Maarten 't Hart. Als incarnatie van dat starre leven met de Bijbel treedt hier opa op, de man die waarschuwt voor de wolf in schaapsvacht, ‘waarmee hij / zowel bedoelde roomse meisjes als / de democratisering’, die moeder waarschuwt voor ‘toenemend naakt in Libelle’. Sexuele taboes en de angsten en heimelijkheden, de spannende schuldgevoelens die daaruit voortkomen, krijgen dan ook een grote plaats toebedeeld. En dat alles in een verrassende, intelligente mengeling van alledaagse en bijbelse taal. Gluren en masturbatie, twee typische uitingen van dit frustratiecomplex, komen zowel hier als in de twee volgende bundels herhaaldelijk voor als motief, en de beleving ervan tekent heel goed de ambiguïteit van Kortewegs wereld. Enerzijds de burgerlijke bekrompenheid, die toch niet helemáál afgewezen wordt, anderzijds de imaginaire beleving van een geheime werkelijkheid die dat alles overstijgt, een ‘tremendum et fascinosum’. Maar zo'n vaart loopt het niet. De alomtegenwoordige ironie reduceert elk begin van hevige conflicten tot ‘lulligheid’, zoals overigens programmatisch vooropgesteld in het gedicht Aan mijn Muze, dat als motto fungeert in Eeuwig heimwee drijft hem voort:

Na lang en vruchteloos gepoog geviel het dat
dan toch gevoelens van diffuse lulligheid
de overhand behaalden: oefening baart kunst.

Veel evolutie zit er niet in. Getuige het gedicht waaraan de volgende bundel, De stormwind van zijn hand, zijn titel ontleent:

Wanneer we, vermoeid, met z'n allen
in onze slaapzaal op de britsen lagen
- de lichten waren nog maar even uit -

dan kon het nooit lang duren of Klaas sloeg
de grijze dekens op en haalde uit
de plunjekast een flinke zaklantaarn.

[p. 335]

 

Wij namen dan waar dat diezelfde zaklamp

 

toverlantaarn werd: op de witte muur

 

rees uit het kreupelhout een forse stam,

 

 

 

kreunend onder de stormwind van zijn hand.

Dit gedicht tekent heel goed de sfeer van deze poëzie, zowel thematisch als stilistisch. Formeel is er het archaïsche, ietwat plechtstatige, sterk retorische taalgebruik, met termen als ‘britsen’, ‘plunjekast’, ‘wij namen waar’ enz...

Een erg gekunsteld, intellectualistisch taalgebruik, dat altijd een constante geweest is in studentenkringen, maar dat van een blad als het Leidse Propria Cures overgewaaid is naar de poëzie, om daar mode te worden. Het is de stijl van mensen die heen en weer waaien tussen hun gevoelens en hun intellect, hun eruditie en die niet meer in staat zijn daartussen een spontane harmonie te bereiken. Een typisch ontwortelde stijl. Men voelt zich evenmin thuis in de onberedeneerde directheid van de gevoelens, als in de rationeel geordende wereld van het denken. Maar niet alleen in stilistisch opzicht is het gedicht Toverlantaarn exemplarisch voor de poëzie van Korteweg. Ook inhoudelijk vertoont het dezelfde dubbelzinnige kenmerken: jeugdherinneringen worden opgehaald en door de stijl tegelijk opgeblazen en gerelativeerd. De meeste gedichten van Korteweg zijn gebouwd op tegenstellingen, die in de diepte te herleiden zijn tot die tussen schijn en werkelijkheid, bedoeling en resultaat, enz...

Er wordt zogezegd wat afgelachen in die gedichten, maar de volstrekt onnatuurlijke, geforceerde toon, maakt het tegelijk allemaal wat zielig, zoals in het gedicht Sint Sebastiaan, waar de twee componenten van de tegenstelling heel duidelijk tegen elkaar uitgespeeld worden: religieuze opvoeding en erotische fantasieën, bedoeling en pervertering daarvan. Of zo men wil, correctie daarvan. Het resultaat blijft hetzelfde: een hopeloosheid tegenover de erotiek, en tegenover het leven:

Bijna vallen de pijlen weg
tegen beboste achtergrond; ze lijken
niet afgeschoten, maar op 't lijf gezet
De ogen niet gebroken.

Kijk je met half-gesloten ogen, dan
zie je die pijlen niet. Je ziet
een naakte maya in een donker bed,
handen in overgave boven 't hoofd,
de ogen in extase weggedraaid -

de borsten blijven ontbreken.

Dat zo'n poëzie zo nu en dan, en vooral voor de enigszins geblaseerde intellectueel wel genietbaar is, lijdt geen twijfel, evenmin als dat zelfs voor zo'n publiek het spel met kitsch en cliché meer dan eens omgekeerd wordt. Dan speelt het cliché met de dichter, en komen we terecht in niets meer dan zeurderig gemoraliseer. Dat is bijna altijd het geval wanneer Korteweg zijn superieure distantie schijnt te willen verliezen om direct en authentiek te spreken. Dan speelt zijn eigen systeem hem parten.

Op het eerste gezicht brengt zijn jongste bundel daar weinig verandering in. De verwachtingen, gewekt door titel, motto, kaft en voorgeschiedenis lijken bevestigd te worden, zó, dat eigenlijk nog enkel de scheurtjes daarin interessant zijn. En die zijn er gelukkig wel.

Het begint zonder veel verrassingen. Na een openingsgedicht, Zelfkennis, dat in aforistische trant stelt dat het beter is zichzelf niet te kennen, volgt een eerste afdeling, Buiten jou. En inderdaad: gedichten over de geboorte, in dezer voege:

Zij verlost, maar jij hing
als een haas in de hand van
de jager,
wachtend op de genadeslag
die je liet schreeuwen van leven. (p. 11)

Voorts is er sprake van uit het huis gejaagd worden, van heimwee, uitgerukt worden, verdreven, enz... De buitenwereld is een anonieme macht, zonder gezicht. Leven vindt zijn uitdrukking in passiefconstructies terwijl het enig positief beleefde vóór de geboorte ligt: de actief beleefde passiviteit:

[p. 336]

 

uitgerukt werd hij uit

 

in wie hij sliep. (p. 13)

Het is allemaal erg déjà-vu, zelfs mét de ingebouwde mogelijkheden tot veralgemening naar analoge ‘verbanningssituaties’. (Door de metaforiek en de afwisseling van een je-, ik-, en wie-personage.) Maar in de gedichten die daarop volgen wordt het boeiender. Allereerst wordt deze thematiek enigszins gecompliceerd door een suggestie van allegorisering. De uitdrijving geldt niet alleen meer de moeder, maar ook het eigen verleden, het vroegere ik, en zelfs het eigen lichaam. Maar vooral: de terugkeer naar de geborgenheid wordt afgewezen en in de plaats komt de wil tot zelfbepaling, de keuze voor ontwikkeling en dynamiek, voor toekomst. Het duidelijkst in het gedicht Zoek (p. 17), dat een persoonlijk commentaar is op de parabel van de goede herder:

Liever is het mij te dwalen door het dal van
diepe duisternis, in mijzelf verward en
vrezend alle kwaad, verlangend naar
wie ik ontvlucht ben, dan dat ik het moet
meemaken dat je me weervindt, weerloos en met
horens verstrikt in de struiken natuurlijk.
(...)
Spaar mij de ontferming van
die reddende armen van jou.

De tweede afdeling, Love, love, love, groepeert gedichten over de ijdelheid en de illusies van de liefde. Het doet nogal gemakkelijk aan en is in feite eindeloos aan te vullen. Beter wordt het in de afdeling Herrlich weit: zelf-ironische en hekelende gedichten over de mislukking van idealistische jeugddromen en over de toenemende inkapseling van de generatie die kort na de wereldoorlog geboren werd: de eind-dertigers. Gedichten over het maatschappelijk succes dat tegelijk camouflage is voor de dieperliggende mislukking:

Als ik mijzelf zo doende zie: mij handen schrijven
in antwoord op uw schrijven van dat ik
in goede orde heb ontvangen, waarvoor dank,
met vriendelijke groet en hoge achting,

mijzelf zo bezig hoor: mijn mond hoor spreken
zoals de voorzitter zojuist heeft opgemerkt,
als U mij toestaat zie ik het toch anders,
ik sluit mij bij de spreker gaarne aan,

(...)
dan rest mij maar één ding: te denken
hoe goed het is dat ik niet in mijn schoenen sta. (p. 34)

De lichte schizofrenie die uit die slotverzen spreekt is tekenend voor de hele bundel. Zij lijkt mij ook - en ik kan het weten - typisch voor deze generatie. Een generatie die tragiek reduceert tot formele contrasten, gevoel tot decoratie. Hun poëzie is er dan ook naar:

Vandaar met meer moeite dan pijn
uit kleine stukjes onvrede
eindeloos versjes smeden. (p. 35)

Dezelfde wat wrange, wat grappige toonaard spreekt uit de volgende afdeling Midden. Ook thematisch liggen deze media vita-gedichten in het verlengde van de voorgaande. Het zijn gedichten over de kleine teleurstellingen en de kleine voldoeningen, over de grote overweldigende ervaringen die er niet zijn. Gedichten ‘In plaats van’, zoals het ergens laconiek en perfect uitgedrukt is.

Dit luciede besef is een veel vruchtbaarder basis voor poëzie dan de romantische schablonen uit de eerste afdelingen en uit het vroegere werk. Vruchtbaar maar beperkt: niet in breedte maar in diepte. Maar alleszins interessant genoeg om hier enkele zeer geslaagde gedichten te groeperen, ook liefdesgedichten die veel sterker en authentieker zijn dan wat daar in een aparte afdeling voor door moest gaan. Daarbij komt dat de emfatische, pasticherende stijl uit de eerste helft van de bundel hier heeft plaatsgemaakt voor een sober, geconcentreerd en elliptisch taalgebruik:

Geen hand door het haar meer.
Mond op de wang al.
Ogen naar binnen.
Toen. Dat was al.

Daarna moest wel volgen
het lichaam en ging:
blijvend zich elders bevinden.

Het is nog altijd bij me,
zonder jou. (p. 44)

[p. 337]

Die positieve indruk blijft in de slotafdeling, Later: visioenen van een alsmaar schraler wordende toekomst, de beste gedichten die ik ooit van Korteweg las. Dit zijn gedichten, niet zozeer zonder ironie als wel de ironie voorbij, wanneer de ironiet uitgeput is.

Louter flitsen, beelden, die met zo'n emotie van leegte en van volstrekt a-sentimentele wanhoop geladen zijn, dat ze een diepe indruk achterlaten:

Geen duizend angsten, maar één vrees:
er is alleen jezelf als straks het leven
boven je hoofd zich gesloten heeft.

Geen andere handen dan de eigen twee.
Geen ander haar om zich aan op te trekken
dan eigen haar - dat plotseling ontbreekt. (p. 52)