Ons Erfdeel. Jaargang 26

Vijftig eeuwen volk langs de IJssel.

De IJsselstreek is een fascinerend gebied, rijk aan natuurschoon met de rivier en zijn uiterwaarden en de aangrenzende bossen en heidevelden van de Graafschap en Salland. De onlangs bekroonde dichteres Ida Gerhardt wijdde vele gedichten aan dit Gelderse landschap. Het gebied langs de IJsselstroom heeft een bewogen geschiedenis gekend. Hierover verscheen onlangs een opmerkelijk boek, getiteld Vijftig eeuwen volk langs de IJssel. Dit niet minder dan 448 blz. tellende werk kwam tot stand dank zij de samenwerking van de journalist Willy H. Heitling en de geschiedenisleraar Leo Lensen. De schrijvers ontvouwen een breed panorama van de geschiedenis van het gebied vanaf het pleistoceen tot en met de Tweede Wereldoorlog. Vele historische gebeurtenissen in de IJsselregio worden in een breder historisch kader geplaatst waardoor het boek ook een aanvulling vormt op een te sterk op Holland gerichte geschiedbeschouwing. In vele Nederlandse schoolboeken wordt immers te weinig aandacht besteed aan de betekenis van het hertogdom Gelre en het Oversticht met zijn rijke Hanzesteden. Het boek beperkt zich niet tot de ‘histoire bataille’ en de staatkundige geschiedenis maar schenkt ook aandacht aan de cultuurgeschiedenis en de ontwikkelingen op economisch en sociaal gebied. Allereerst behandelen de auteurs in het kort het geologisch karakter van de streek. Vervolgens wordt de verbreiding van het christendom geschetst, waarbij zendelingen als Liudger, Lebuïnus en Plechelmus een belangrijke rol speelden. In de middeleeuwen wordt de IJsselregio voor een belangrijk deel beheerst door de hertog van Gelre, graaf van Zutphen en de bisschop van Utrecht, die het Oversticht (Overijssel) als zijn rechtsgebied beschouwt. De

[p. 306]

belangrijkste Gelderse vorst was ongetwijfeld Reinald II (begin veertiende eeuw). Evenals de Hollandse graaf Willem III mengde hij zich in de Europese politiek. Hij huwde met een dochter van de Engelse koning Eduard III, wiens bondgenoot hij was in de strijd tegen Frankrijk. Onder Reinald, die van de Engelse koning de hertogstitel ontving, kende Gelre zijn grootste expansie.

In de middeleeuwen kwam de IJsselregio tot ongekende welvaart mede dank zij de Hanze. De goede verbindingen te water en bovenal de gunstige centrale ligging tussen Scandinavië, het Oostzeegebied, Vlaanderen, het Rijngebied en Engeland bevorderden de handel. Ongetwijfeld schiep het Hanzeverbond ook nieuwe mogelijkheden voor de IJsselsteden (merkwaardig genoeg is hierover in het Nederlands betrekkelijk weinig gepubliceerd. Ik noem slechts prof. W. Jappe Alberts De Nederlandse Hanzesteden, Bussum, tweede druk, 1980). Veel heeft de Hanzehandel te danken aan de uitvinding van een nieuw en groter scheepstype: de kogge. Verschillende industrieën en ambachten kwamen in deze tijd tot ontwikkeling o.m. de steenbakkerij en de dakpannenfabricage. Een belangrijk deel van de Londense Tower is van Nederlandse baksteen gemaakt. Interessant zijn de bijzonderheden, die de schrijvers geven over de middeleeuwse stadskeuren, hun verordeningen, regels en boetes, die ook de consument moesten beschermen.

In de IJsselstreek werd de geestelijke beweging geboren, die voor geheel West-Europa van betekenis is geweest: de Moderne Devotie met als illustere mannen Geert Groote en Thomas à Kempis, aan welke laatste zoals bekend De navolging van Christus wordt toegeschreven. Het boekje werd in minstens vijftig talen vertaald. Onze koning Willem I hield het in zijn handen toen hij in 1843 eenzaam in Berlijn stierf.

Cultuurhistorisch is de IJsselstreek van grote betekenis geweest. Deventer, één van de centra van de Moderne Devotie, was aan het einde van de vijftiende eeuw de belangrijkste drukkersstad van de Noordelijke Nederlanden. In Nederland is men in 1473 begonnen met het drukken met losse letters. De oudste bekende Deventer druk dateert al van 1477. Zwolle kreeg zijn eerste drukkerij in 1479.

Het beeld, dat het boek geeft van de laatste Gelderse hertog Karel is bepaald ongunstig. Zonder een spoor van Gelders chauvinisme tekenen de auteurs hem en zijn beruchte veldheer Maarten van Rossum als oorlogszuchtige op buit beluste roofridders. In de oorlog van Gelre tegen keizer Karel V trok Maarten van Rossum zelfs naar de Zuidelijke Nederlanden. Hij bestookte Antwerpen, pleegde een aanslag op Leuven en Gent en drong ook in Luxemburg door. Eerst in 1543 werd Gelre bij het Habsburgse rijk gevoegd. Maarten van Rossum trad in dienst van de voormalige tegenstander keizer Karel V en werd benoemd tot stadhouder van Luxemburg. Aan hem herinneren nog het onlangs gerestaureerde kasteel de Cannenburg bij Vaassen en het Duivelshuis in Arnhem.

De Tachtigjarige Oorlog heeft desastreuze gevolgen gehad voor de IJsselstreek, die veelvuldig het toneel was van de strijd tussen de Nederlandse en Spaanse troepen. In 1572 richtten de Spanjaarden een waar bloedbad aan in Zutphen. Andere steden zoals Doetinchem en Doesburg wisselden voortdurend van bezetter. Aanvankelijk werden de Noordelijke Nederlanden gesteund door de Engelse koningin Elizabeth, die zoals bekend graaf Leicester met een hulplegertje naar de opstandelingen zond. Hierbij bevond zich de renaissance-dichter Philip Sidney, die in 1586 tegen de Spanjaarden sneuvelde en voor wie de stad Zutphen een standbeeld heeft opgericht. De bekende uit Zwolle afkomstige schilder Gerard Terborch heeft het einde van de Tachtigjarige en Dertigjarige Oorlog vereeuwigd in zijn befaamde schilderij van de Vrede van Münster. Hij werd door koning Filips IV van Spanje in de adelstand verheven. De IJsselstreek telt minder bekende schilders dan Holland. Toch had hier ook de naam van de in Kampen geboren Hendrick Avercamp moeten worden genoemd, de bekende schilder van wintergezichten. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog kwam zoals bekend ook de vertaling van de Statenbijbel tot stand. Aan deze bijbelvertaling werd medewerking verleend door de uit het Vlaamse Deynse (thans Deinze) afkomstige ds. Wilhelmus Baudartius, die in Zutphen woonde.

In economisch opzicht ging de IJsselstreek in de achttiende eeuw steeds verder achteruit. Wel werden pogingen gedaan het gebied nieuwe welvaart te schenken. Zo vatte de Arnhemse advocaat W.H. van Hasselt het plan op om bij Voorst moerbeibomen voor de zijdeteelt te laten planten. Een andere opmerkelijke figuur uit deze tijd van de Verlichting was de Zutphense predikant J.F. Martinet (1729-1796). Hij schreef een Catechismus der Natuur, welke in verschillende talen is vertaald en ook in het British Museum aanwezig is. Ds. Martinet was afkomstig uit Deurne. Hij publiceerde naast zijn natuurwetenschappelijke geschriften ook geschiedenis van de Waldenzen en een negendelige Historie der Waereld!.

Uit deze periode noem ik voorts nog de in Deventer woonachtige professor in de wiskunde Simon Tyssot de Patot, schrijver van Voyages et avantures de Jacques Massé, dat ver over de Nederlandse grenzen bekendheid verkreeg. Het is een kritisch boek

[p. 307]

over de godsdienst. De fictieve hoofdpersoon Massé kan beschouwd worden als een voorloper van Robinson Crusoe. Vergeefs heb ik in Vijftig eeuwen volk langs de IJssel gezocht naar een vermelding van de Zwolse dichter-burgemeester Rhijnvis Feith (1753-1824). Wel wordt aandacht besteed aan de figuur van Joan Derc van der Capellen, schrijver van het anti-orangistische pamflet Aan het volk van Nederland en door de auteurs beschouwd ‘als één van onze grote nationale figuren’ (pag. 280). Men behoeft het met deze conclusie niet eens te zijn, een feit is wel, dat Jan Romein in zijn Erflaters van onze beschaving een hoofdstuk aan hem wijdde. Het afgelopen jaar publiceerden prof. dr. W.F. Wertheim en mevr. dr. A.H. Wertheim-Gijse Weenink opnieuw een boekje over deze merkwaardige patriot. Ongetwijfeld was zijn politieke geestverwant H.W. Daendels een man van groter formaat. Daendels was afkomstig uit Hattem. Hij trad op als bevelhebber van het patriottische Bataafs Legioen en bracht het tenslotte tot gouverneur-generaal van Nederlands-Oost-Indië en Guinea. Over hem schreef Paul van 't Veer in 1963 een lezenswaardig werk Daendels, maarschalk van Holland.

Een andere belangrijke Gelderse patriot was Rutger Jan Schimmelpenninck uit Deventer, raadpensionaris van de Bataafse Republiek. Op zijn conto staan een nieuw belastingsysteem en een onderwijshervorming met de erkenning van openbare en bijzondere scholen. Een andere verbetering was de invoering van het metrieke stelsel.

De negentiende eeuw krijgt in dit boek eveneens veel aandacht. Bekende negentiende-eeuwers als Potgieter, Thorbecke en de Starings zijn afkomstig uit de IJsselstreek. De zoon van de dichter Staring, W.C.H. Staring (1808-1877) kreeg terecht de bijnaam ‘Vader van de Nederlandse geologie’. Hij stelde de eerste geologische kaart van Nederland samen en schreef het befaamde werk De bodem van Nederland. Ook had hij grote verdiensten voor de ontwikkeling van de landbouw. Wat de nijverheid betreft vermeld ik slechts het feit, dat in 1868 door Hendrikus Burgers in Deventer de eerste fiets werd vervaardigd. Ik kon in deze recensie slechts enkele onderwerpen uit dit veelzijdige werk signaleren. De uitgave van een dergelijk boek is tekenend voor de toegenomen belangstelling voor de regionale geschiedschrijving. Het fraai uitgevoerde werk met ongeveer tweehonderd illustraties is geschreven in een vlot leesbare, wel wat populaire stijl. De bibliografie vermeldt bijna tweehonderd titels. Uiteraard wordt hierin ook het standaardwerk van prof. B.H. Slicher van Bath e.a. Geschiedenis van Overijssel genoemd, helaas zonder de vermelding dat dit in 1979 is herdrukt.

Zeer onlangs is van dezelfde auteurs opnieuw een boek over de IJssel verschenen, getiteld Portret van de IJssel (eveneens bij Terra, Zutphen). Hierin valt evenwel het accent op de ongeveer negentig foto's van Con Mönnich, die de sfeer van het IJssellandschap in de vier seizoenen op treffende wijze tot uitbeelding brengen.

Peter Krug.

Willy H. Heitling en Leo Lensen, Vijftig eeuwen volk langs de IJssel, Uitgeverij Terra, Zutphen, 1981, 448 blz.