Ons Erfdeel. Jaargang 26

Menselijk gedrag in crisistijd. De verklaring van Helmut Gaus.

Dat er een verband bestaat tussen het fenomeen van de economische crisis en de radicalisering van het politieke leven, de vreemdelingenhaat of een hang naar het verleden, wordt al een tijd als vaststaand aanzien, een overtuiging die verder gaat dan de vaststelling van een eventueel (toevallige) simultaneïteit. Om na te gaan welke causaliteit dit verband moet verklaren, heeft de Gentse hoogleraar Helmut Gaus een hypothese ontwikkeld in zijn boekje Menselijk gedrag tijdens langdurige economische recessies, die hij heel nadrukkelijk als ‘een schets’ naar voren schuift, en waarvoor verdere toetsing via verificatie of falsificatie de nodige verfijning moet brengen.

Aangezien een economsche crisis uiteraard in essentie een sociaal-economisch fenomeen is, onderzoekt Gaus eigenlijk de invloed van de wijzigingen van dit fenomeen op het menselijke gedrag. Er zijn ongetwijfeld nog andere factoren die hierop inspelen, sociologische of culturele bijvoorbeeld, maar die vallen buiten het bestek van dit boek. Gaus hanteert als basis voor zijn studie de Kondratieff, zijnde een curve die de evolutie van de groothandelsprijzen weergeeft, maar die merkwaardig genoeg zo goed als volledig samenvalt met de op- en neergaande evolutie van de economische conjunctuur en, even merkwaardig, altijd ongeveer even lang is, namelijk 50 jaar, zodat er in een tijdspanne van één eeuw altijd twee opgaande en twee neergaande conjunctuurbewegingen voorkomen. Aan de andere kant is er dan het menselijke gedrag (voor welke partijen wordt er gestemd, welke opvoedingsmethoden zijn in zwang, welk is de maatschappelijke positie van de vrouw, welke kunst geniet veel waardering, en dergelijke), dat Gaus voornamelijk in zijn alledaagsheid bestudeert, omdat het slechts op dit niveau is dat crisisgedrag waarvan politiek, cultureel, religieus of ander gedrag slechts emanaties zijn, in zijn totaliteit kan worden beschouwd.

Het kernbegrip in het crisisgedrag (als bindteken tussen de crisis en allerlei gedragsvormen) is angst, die voortvloeit uit een sterk ervaren gevoel van onzekerheid. De levensruimte, zowel geografisch als in de tijd, waarin het individu zich kan bewegen wordt steeds enger: wie weet of hij morgen (of binnen twee jaar) nog een job en dus een inkomen zal hebben? Plannen voor de toekomst wordt dus steeds moeilijker. Hieruit resulteert een verlies aan greep op de omringende wereld, en dus een verlies aan zelfvertrouwen (het individu is niet bij machte er iets aan te doen). Tevens moet de rationaliteit het afleggen tegen de emotionaliteit, aangezien redelijk handelen ook al niet meer efficiënt lijkt.

Als gevolg daarvan gaat het individu allerlei compenserende gedragingen ontwikkelen om dit gevoel van onmacht weg te werken. Op het politieke vlak wordt men sneller geneigd autoritair bestuur te aanvaarden, omdat de democratie (d.i. inspraak van het nu machteloos ervaren individu en rationeel overleg) blijkbaar heeft gefaald. Men zoekt andere zekerheden: bij een charismatische leidersfiguur en in geestelijke waarden, want materiële

[p. 305]

waarden (een loonsverhoging bijv.) kunnen door de crisis toch niet meer gerealiseerd worden. In de uitwerking van zijn model (pp. 15-32) wijst Gaus nog op verschijnselen als: vlucht uit de (onleefbare) werkelijkheid, een wijzigende visie op de medemens, de behoefte aan geborgenheid in kleinschaligheid, enz. In een tweede deel (pp. 33-63) worden enkele van deze crisisgedragingen uitgewerkt op het politieke en culturele gedrag, in het derde (pp. 64-78) wordt dit model getoetst aan het opkomende nazisme in Duitsland (aan de hand van citaten uit Mein Kampf van Adolf Hitler), terwijl het laatste deel (pp. 79-107) enkele suggestieve aanduidingen geeft voor de toetsing van het model voor economische recessies sinds 1811.

Prof. Gaus heeft zijn boek bewust suggestief gehouden. Eén van de gevolgen daarvan is uiteraard de grote leesbaarheid ervan. Anderzijds staat het wetenschappelijke onderzoek in deze materie nog in zijn kinderschoenen. Vooreerst gaat het hier om een bij uitstek interdisciplinaire benadering met een alomvattende sociale wetenschap als objectief (die dus de totaliteit van het menselijke gedrag wil bestuderen, met alle problemen vandien, bijv. inzake methode) en waarvoor Gaus de geschiedenis als gepriviligieerde wetenschap lijkt te beschouwen. In de tweede plaats is de rol van de emotionaliteit vrij belangrijk in deze materie en, misschien omdat de academische wereld zijn eigen rationaliteit nogal gemakkelijk in zijn onderzoeksobjecten lijkt te projecteren, wordt er aan de emotionaliteit weinig onderzoek besteed, behalve dan in therapeutische zin.

De door Gaus gebruikte methode is voornamelijk die van de functionele analyse. Elke vorm van menselijk gedrag moet immers beantwoorden aan een behoefte, moet een functie hebben. Of een bepaalde gedragsvorm een behoefte ook werkelijk oplost, is van geen belang. Een typisch voorbeeld is de jodenhaat in nazi-Duitsland: de joden werden aanzien als de schuldigen voor Duitslands ontij, ofschoon dit uiteraard helemaal niet het geval was. Het aanwijzen van de joden als schuldigen was echter wel functioneel, omdat het antwoord bood op de behoefte aan een aanwijsbare schuldige. De innerlijke angst, het gevolg van de crisis, werd op die manier geobjectiveerd buiten het ik, waarmee die innerlijke angst kon worden verlicht en vervangen door een angst voor joden, een ‘gevaar’ dat gemakkelijk kon worden bestreden. In de huidige crisis vervullen gastarbeiders, werklozen of vakbonden die rol. Op analoge manier kunnen ook tanende tolerantie, groeiende romantiek, stijgende religiositeit of dalende rationaliteit functioneel worden geduld. In feite gaat het hier om een stelsel van evenwichten, waarbij problemen een oplossing en behoeften een bevrediging krijgen, zoniet in de realiteit, dan toch in de psyche.

De essentie van de studie van prof. Gaus is dan ook een onderzoek naar de sociaal-economische determinanten van het menselijke gedrag, meer in het bijzonder om een antwoord te vinden op de vraag hoe en waardoor dit gedrag wijzigt als gevolg van een verslechterende economische conjunctuur. Mutatis mutandis moet men zich een studie van het menselijke gedrag in een gunstige conjunctuur kunnen voorstellen. Als men rekening houdt met meer structurele elementen (bijv. van demografische, technologische of andere aard), wordt duidelijk welk onontgonnen terrein nog open ligt om een beter inzicht te krijgen in de mechanismen van het menselijke gedrag.

Marc Reynebeau.

Helmut Gaus, Menselijk gedrag tijdens langdurige economische recessies (een schets), De Sikkel, Malle, 1981, 108 blz.