Ons Erfdeel. Jaargang 26

[p. 291]

Muziek

Vic Nees: retrospectieve van een kwarteeuw koormuziek.

Vijfentwintig jaar koorcomponist; een opvallende prestatie die niet ongemerkt voorbij mocht gaan. Vic Nees (^oMechelen, 1936) schreef namelijk zijn eerste belangrijk koorwerk in 1958; het was de psalm 23 voor vierstemmig gemengd a-capella-koor ‘Mijn Herder is de Heer’. In het vrij traditioneel gekleurde koorleventje in Vlaanderen viel dit debuut als een bom uit de lucht. Wie reeds vertrouwd was geraakt met de vernieuwde koormuziekbeweging uit Duitsland haalde opgelucht adem: eindelijk brak ook in Vlaanderen een nieuwe lente en een nieuw geluid door. En het bleef hier niet bij. Een levenswarme inspiratie en een solide vakmanschap hebben ervoor gezorgd dat met een onstuitbare regelmaat de nieuwe werken uit de pen vloeiden. Gedurende de afgelopen kwarteeuw stelde Vic Nees een oeuvre samen van meer dan zestig koornummers; de vele volksliedbewerkingen en kleinere zettingen laat ik daarbij buiten beschouwing.

Gedurende die vijfentwintig jaar stond Vic Nees bovendien met zijn twee voeten in de koorpraktijk en was hij met huid en haar gebonden aan de verjonging van het koorleven in Vlaanderen. Jarenlang dirigeerde hij vooraanstaande amateurkoren, verleende hij zijn medewerking aan cursussen voor koordirectie, redigeerde hij verschillende uitgaven van hedendaagse koormuziek of stelde hij als BRT-producer verantwoorde koorprogramma's samen. Sinds 1970 is hij dirigent van het BRT-koor, dat onder zijn leiding tot een eersterangsniveau werd opgetrokken en een internationale reputatie verwierf. Redenen genoeg dus om deze veelzijdige koorspecialist en Vlaamse koorcomponist bij uitstek na een kwarteeuw vruchtbare arbeid een verdiende hulde te brengen. Dat gebeurde in de loop van de maand februari. In Brussel werd die viering op touw gezet door het Koninklijk Muziekconservatorium en in Antwerpen door het Antwerps Bachkoor, dat naar aanleiding van zijn tienjarig bestaan met dit concert een Internationaal Koorfestival inzette. De uitvoerders waren het Vocaal en Instrumentaal Ensemble van het Brusselse Muziekconservatorium o.l.v. Juliaan Wilmots.

Sinds 1970 is Juliaan Wilmots leraar voor koordirectie en koorzang aan het genoemde conservatorium. Zijn eerste openbaar concert met dit ensemble in 1975 betekende het begin van een reeks kwaliteitsprestaties die voordien niet denkbaar waren in een rijksconservatorium. Ook met het Neesconcert scheerde hij hoge toppen. Hij had niet alleen voor een boeiend en gevarieerd programma gezorgd, waarin de vele uitingen van de componist aan bod kwamen, maar ook voor een uitvoering die tot in de kleinste details verzorgd was. Of hij nu het groot gemengd ensemble, het vrouwenkoor of een kamerkoor dirigeerde, telkens stelde hij het geprogrammeerde werk voor in een gave muzikale interpretatie en een geschakeerde expressieve vertolking. Met een sobere maar precieze gestiek haalde hij alle nuances uit de partituur en liet hij elke compositie met haar rijke inhoud tot leven komen.

In 1974 ontving Vic Nees de Eugène Baie-prijs, een onderscheiding die de provincie Antwerpen jaarlijks uitreikt aan een Vlaams kunstenaar van wie de werken getuigen van een buitengewone begaafdheid. Naar aanleiding van die gebeurtenis hebben we in dit tijdschrift (17e jg., 1974, nr. 2, blz. 288-289) de betekenis van de componist belicht en zijn werk en stijlevolutie tot op dat ogenblik geschetst. Voortbouwend op die bijdrage, willen we hier het overzicht van het oeuvre van Vic Nees aanvullen met de voorstelling van enkele representatieve bladzijden uit de laatste tien jaar.

Al heeft Vic Nees gedurende die kwarteeuw scheppende arbeid een opmerkelijke en boeiende evolutie doorgemaakt en weet hij steeds op een doeltreffende en oordeelkundige wijze vernieuwende elementen in zijn idioom te vermengen, toch zijn er constanten die onafgebroken in zijn stijl opduiken. We vermelden slechts zijn zorg om aan elke stem een eigen, volwaardige en overwegend vocale substantie te geven, zijn voorkeur voor een zekere ordening, soms zelfs symmetrie of spiegelbeeld in de structuur, zijn zwak voor een kernachtige, soms obstinaat uitgewerkte motiefbehandeling, zijn streven naar een zinvolle en veelal evocatieve afwisseling in melodische, ritmische of harmonische schrijfwijze binnen elke compositie. De hoofdeigenschap echter die het hele oeuvre kenmerkt, is ontegensprekelijk de originele en beeldende tekstverklanking. De inhoud van de tekst bepaalt bij hem zeer duidelijk het muzikale verloop, de melodische lijnen, de stemvoering, het ritme, het tempo en de dynamische schakering. Hij doet dit evenwel niet op een naïef schilderende manier, maar als een rasechte woorddeclamator die, volkomen in de geest van het gedicht of de psalm, zijn persoonlijke en suggestieve interpretatie aan de tekst geeft, bepaalde woorden of zinsneden in reliëf plaatst en het versmetrum in een origineel deinend muzikaal ritme opvangt.

Als een duif op een dak (1974) is een cyclus met zes korte meditaties voor vierstemmig a-capellakoor, gekozen uit even zoveel psalmen. Het werk begint en eindigt met een eenstemmig en cantabel gezang. Daartussen prijken nummers in homoritmische stijl, bescheiden polyfone schrijfwijze of spreekkoortechniek. Als geheel is het een mooi voorbeeld van verkondigende

[p. 292]

woorddeclamatie met hier en daar een klankschildering op een belangrijk woord. De wisselende gevoelsinhoud die uit de diverse psalmverzen straalt, werd in een gevarieerde, vaak sterk contrasterende muzikale taal omgezet, maar altijd zo uitgewerkt dat de verstaanbaarheid van de tekst domineert. Ook in de psalmen Laudate pueri (1975) en Beatus vir (1978) valt een soortgelijke en even pregnante tekstexegese dadelijk op.

In 1977 ontstond de koorcyclus Bijbelse Vrouwen op gedichten uit de bundel Want ik ben Johannes niet van Willem Kersters. De dichter liet zijn keuze vallen op Rut, Sara, Judit en Ester en tekende elk van hen in een van hun liefdevolle of bloedige lotgevallen. De componist maakte er vier eigentijdse madrigalen van die gekenmerkt worden door een aangrijpende en beeldende inhoud. De gebalde maar suggestieve tekst wordt er zin na zin in een even directe en evocatieve taal omgezet, die zoals in de laat-renaissance of vroegbarok geladen is met schilderende madrigalismen: het melisme voor de cirkelende gieren (Ester), de pauzen voor de stukgebroken bloemen (Judit), de sierlijke guirlande voor de bruid (Rut) enz. De toon van deze cyclus is overwegend somber, soms dramatisch (Sara), met hier en daar een bevrijdend lichtpunt in de snit van de melodie of de harmonie.

Ter gelegenheid van het ‘Jaar van het kind’ schreef Vic Nees in 1979 de cantate Aurora lucis voor jeugdkoor, kinderkoor, tenorsolo en strijkorkest. In de verzen van Mieke Martens wordt, na de suggestie van een openbloeiende ochtend, vooral de tegenstelling belicht tussen een man (tenorsolo) die machteloos rouwt om de leugens van zijn verleden en de kinderen die hoopvol hunkeren naar een mooiere toekomst; maar vroeger is te vroeg en later is te laat. De stralende morgen moet nu

Vic Nees (^o1936).

worden beleefd! Bitterheid en berusting, verlangen en heimwee fonkelen uit deze poëzie. Vic Nees heeft die gevoelens op een even rijke wijze in zijn partituur verwerkt. Boven een polyfone begeleiding van de strijkers groeit het koor samen met de opkomende zon naar een melodisch en dynamisch hoogtepunt. Als een verrassend heldere zonnestraal priemt door dit nevelige weefsel plots een gregoriaanse flits. Ook in het tweede deel, waar de tenorsolo in een weelderige lyriek mijmert over het leugenachtige verleden, werkt de componist met het contrast tussen een eigentijdse, ietwat wrange taal en de onbezoedelde zuiverheid van het gregoriaans. In een gedempte uitdrukking van blij verlangen geeft het kinderkoor daarna lucht aan zijn wensdromen. Erg mooi is de kinderaria die in de opeenvolgende zinnen steeds opnieuw vanuit de diepte naar een heldere hoogte golft. De titel van de cantate is ontleend aan het vierde deel. Dit fragment uit de Latijnse hymne voor de lauden van Beloken Pasen staat in een aba-structuur, opgebouwd uit de tegenstelling tussen een sterk gescandeerde eerste geleding met talrijke maatwisselingen en een sfeerscheppende klankschildering op ‘Gemens infernus ululat’. Met flarden uit het eerste deel en een korte vermaning van de tenorsolo eindigt de cantate in een sfeer van troosteloze berusting.

Magnificat (1980) voor sopraansolo en gemengd koor is uitgewerkt in een doorgecomponeerde motetstijl, maar verdeeld in geledingen overeenkomstig de frasen uit het loflied. Structureel is het zo gebouwd dat de eerste drie geledingen in omgekeerde volgorde en met lichte varianten er wille van de tekstplaatsing aan het einde terugkeren. Daartussen prijkt een omvangrijk middengedeelte, dat overeenkomstig de versregels uit vier verschillende muzikale gedachten bestaat. Binnen die structuur ligt een weelderige rijkdom aan expressieve inhoud, beeldende taal en muzikale schrijfwijze te ‘pronken’. Naast een passage in evocatieve spreekkoordeclamatie en een fragment met repetitieve verwerking van een ritmisch motief bevat dit werk ook meer vertrouwde technieken, die Vic Nees zo-

[p. 293]

als steeds op een zeer persoonlijke en eigentijdse manier behandelt: imitatorische of fugatische schrijfwijze, basso ostinato, een herinnering aan een gregoriaans motief, akkoordstijl met terts-kwintparallellen, broze dissonantwrijvingen tot zangerige cantilenen. In die vocale koorpracht ligt de partij van de solosopraan mooi organisch ingebed; nu eens versmelt ze met het koor, dan weer schiet ze met een spontane en jeugdige frisheid als een decoratieve jubel boven de koorstemmen uit. Met zijn Magnificat heeft Vic Nees een meesterwerk geschreven dat fascineert van de eerste tot de laatste noot, zowel door de rijke muzikale substantie als door de expressieve tekstverklanking. Het straalt bovendien een ongerepte religieuze wijding uit en ademt volkomen de geest van de mariale vreugdezang.

Tijdens het koorconcert, verzorgd door de ensembles van het Brusselse conservatorium, werd Tweeklank van aarde en water (1981) voor het eerst voorgesteld. Weer een ander facet van de briljante koorstijl van Vic Nees! De vijf gedichten van Mieke Martens lijken op moderne landschapsminiaturen: vluchtig geschetste taferelen van lucht en water, zon en regen, planten en kruiden, die vaak symbolen zijn van de relatie mens-natuur of enkele malen een liefdesverhouding weerspiegelen. In deze suite voor jeugdkoor en gitaarsolo heeft de componist bewust gestreefd naar een zekere eenvoud; wat niet betekent dat het werk oppervlakkiger is uitgevallen of voor de uitvoerders een peulschilletje is. Op enkele uitzonderingen na is de tessituur beperkt en zijn de intervallen bescheiden. Maar het is verrassend hoe de componist binnen die eenvoud en met in de grond traditionele middelen een caleidoscopische tinteling van ritmische variëteiten en motivische spelingen laat opflitsen, hoe de vele kortvezelige frasen zinrijk afwisselen met een onverwachte lyrische volzin. En dat alles adequaat afgestemd op de sfeer en inhoud van elk gedicht. Zo hoor je in het derde nummer de broze stilte van het rimpelloze water, word je in de elegie plots opgeschrikt door de golfslag van eb en vloed, proef je de zoete warmte van de rijpe zon in het eerste lied. Daartegenover sleept de bruisende motoriek van het tweede en laatste nummer je mee in een stuwende werveling van maatwisselingen, syncopen, ostinato's enz. En het klinkt allemaal zo spontaan, fris en jeugdig dat je, vooral in de finale, de indruk krijgt dat spelende kinderen aftelrijmpjes zingen. Een juweeltje van een eigentijdse en originele jeugdcantate.

Veni, Sancte Spiritus (1982) voor gemengd koor en koperkwintet bestaat uit drie delen: een antifoon, een middenvers en een oratio. Ook hier werkt de componist met o.m. spiegeleffect in de opbouw en repetitieve elementen. Daarnaast maakt hij gebruik van bekende ingrediënten als imitatorische schrijfwijze, verrassende maatwisselingen, een ostinato-climax, spreekkoortechniek, enz. Het melodisch verloop wordt bepaald door een kerninterval, dat groter wordt bij elk nieuw onderdeel en dat in de tweede helft in een omgekeerde orde wordt afgebouwd. Hoe streng die architectonische constructie ook lijkt, op geen enkel moment klinkt het werk cerebraal of artificieel. Integendeel, met dit werk schreef Vic Nees weer een bladzijde die zowel door haar muzikale als door haar expressieve inhoud boeit. Niettegenstaande haar beheerste, maar voelbare expressie klinkt ze oprecht geloofsverkondigend. Er is genoeg afwisseling aanwezig. Het vijfstemmige Veni, Sancte Spiritus is een plechtige en feestelijke inzet; in Reple tuorum ontstaat een spanning tussen een lange en middelpuntvliedende melodie en een pregnant kort motiefje; het akkoordische ‘et tui amoris’ is in een dynamische contrasttekening uitgewerkt; ‘in eis ignem accende’ wordt door het hele koor unisono en met grote toonafstanden gezongen boven een energieke begeleiding van het koper; de middengeleding is een allegro giocoso waarbij de tekst ‘et creabuntur et renovabis faciem terrae’ in een stuwend rondo wordt voorgedragen; een verstilde gebedssfeer stijgt op uit de zetting van ‘Deus qui corda fidelium’ enz. Het koperkwintet treedt wel eens op het voorplan maar heeft hoofdzakelijk een begeleidende functie met een eigen muzikaal leven. Nu eens ondersteunt het met ritmische accenten of verlevendigt het de uitdrukkingskracht, op andere plaatsen dialogeert het o.m. met een lyrische frase van de hoorn of een verre echo van de gestopte trompet.

De retrospectie van vijfentwintig jaar koorcompositie heeft duidelijk geïllustreerd dat Vic Nees een opmerkelijke en pluriforme evolutie heeft doorgemaakt en dat hij al die tijd werken heeft geschreven met een solide en blijvende muzikale inhoud, die nu eens een enorme expressieve kracht, een andere keer een ludieke sfeer uitstraalt. Hij heeft daarbij alle mogelijke technieken op een eigen manier aangewend. Aanvankelijk stond hij onder invloed van de jonge Duitse koorbeweging, rond de jaren zeventig maakte hij gebruik van avant-gardetechnieken en de laatste jaren neigt hij enigszins naar een ‘nieuwe eenvoud’. Alhoewel een aantal constanten in meerdere of mindere mate opduiken, wordt elke partituur toch gekarakteriseerd door een eigen gedaante en een specifieke sfeer. Die beide elementen worden hoofdzakelijk bepaald door de tekst, want Vic Nees is en blijft op de allereerste plaats een begenadigd en vruchtbaar woordmusicus.

Hugo Heughebaert.